Đại cương

Định nghĩa

Viêm xoang là tình trạng viêm hoặc nhiễm trùng niêm mạc của một hoặc nhiều xoang cạnh mũi, dẫn đến tắc nghẽn, tích tụ dịch nhầy và gây ra các triệu chứng khó chịu như nghẹt mũi, đau đầu, chảy dịch mũi và giảm khứu giác. Bệnh có thể do vi khuẩn, virus, nấm hoặc dị ứng gây ra và được chia thành các dạng cấp tính, bán cấp và mạn tính tùy vào thời gian kéo dài của triệu chứng.

Giải phẫu và chức năng của xoang

Xoang là các khoang rỗng nằm trong hộp sọ, có nhiệm vụ làm nhẹ khối xương đầu, cộng hưởng âm thanh và bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây hại. Có 4 nhóm xoang chính:

• Xoang hàm: Nằm ở hai bên má, là xoang lớn nhất.
• Xoang trán: Nằm phía trên hai hốc mắt.
• Xoang sàng: Nhóm xoang nhỏ nằm giữa hai mắt.
• Xoang bướm: Nằm sâu trong nền sọ, gần tuyến yên.

Dịch tễ học

Viêm xoang là một trong những bệnh lý tai mũi họng phổ biến nhất trên thế giới. Một số số liệu đáng chú ý:

• Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 10-30% dân số thế giới từng bị viêm xoang ít nhất một lần trong đời.
• Ở Mỹ, có khoảng 35 triệu ca viêm xoang mỗi năm, chiếm một trong những lý do hàng đầu bệnh nhân đến khám bác sĩ.
• Ở Việt Nam, viêm xoang chiếm 15-20% tổng số bệnh nhân mắc bệnh về tai mũi họng.
• Viêm xoang có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng thường phổ biến hơn ở người lớn do sự phát triển hoàn chỉnh của hệ thống xoang.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân

Viêm xoang có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, phổ biến nhất gồm:

Nhiễm trùng:

• Virus: 90% trường hợp viêm xoang cấp tính là do virus (Rhinovirus, Influenza virus, Parainfluenza virus).
• Vi khuẩn: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis thường gây viêm xoang mủ.
• Nấm: Aspergillus, Candida thường gây viêm xoang ở người suy giảm miễn dịch.

Dị ứng: Phấn hoa, bụi bẩn, lông thú, hóa chất kích thích có thể gây viêm niêm mạc xoang kéo dài.

Cấu trúc bất thường của mũi: Vách ngăn mũi lệch, polyp mũi, cuốn mũi phì đại làm cản trở dẫn lưu dịch xoang.

Môi trường ô nhiễm: Khói bụi, khí độc hại, thuốc lá làm kích thích niêm mạc xoang.

Suy giảm miễn dịch: Người bị tiểu đường, HIV/AIDS, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch có nguy cơ cao bị viêm xoang nặng.

Triệu chứng và chẩn đoán

Triệu chứng lâm sàng

Viêm xoang có thể biểu hiện theo các mức độ cấp tính, bán cấp và mạn tính.

Viêm xoang cấp tính (≤ 4 tuần):

• Nghẹt mũi, chảy dịch mũi vàng hoặc xanh.
• Đau nhức vùng xoang (trán, gò má, sau mắt).
• Đau đầu, sốt nhẹ, mệt mỏi.
• Ho nhiều hơn vào ban đêm.
• Mất hoặc giảm khứu giác.

Viêm xoang mạn tính (> 12 tuần):

• Nghẹt mũi kéo dài.
• Chảy dịch mũi dai dẳng, có thể có mùi hôi.
• Đau đầu âm ỉ, khó chịu vùng mặt.
• Hơi thở hôi, ho kéo dài, đặc biệt vào ban đêm.
• Giảm khứu giác lâu dài.

Chẩn đoán cận lâm sàng

• Nội soi mũi xoang: Đánh giá mức độ viêm, có polyp mũi không.
• Chụp X-quang xoang: Quan sát tình trạng mờ xoang, ứ dịch.
• Chụp CT xoang: Xác định mức độ tổn thương, chỉ định khi viêm xoang mạn tính hoặc nghi ngờ biến chứng.
• Cấy vi khuẩn dịch xoang: Xác định chính xác tác nhân gây bệnh để chọn kháng sinh phù hợp.

Biến chứng

Viêm xoang nếu không điều trị đúng cách có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm như:

• Viêm tai giữa do nhiễm trùng lan rộng.
• Viêm phế quản mạn do dịch xoang chảy xuống họng.
• Viêm màng não khi nhiễm trùng lan lên não.
• Áp xe mắt do viêm xoang sàng trước.

Điều trị viêm xoang

Điều trị nội khoa

Thuốc điều trị:

• Kháng sinh (nếu do vi khuẩn): Amoxicillin-Clavulanate, Cefuroxime, Levofloxacin.
• Thuốc kháng viêm: Corticosteroid xịt mũi (Fluticasone, Budesonide).
• Thuốc co mạch mũi: Xylometazoline, Oxymetazoline (không dùng quá 7 ngày).
• Thuốc giảm đau, hạ sốt: Paracetamol, Ibuprofen.
• Thuốc kháng histamin (nếu viêm xoang dị ứng): Loratadine, Cetirizine.

Rửa mũi bằng nước muối sinh lý: Giúp làm sạch dịch nhầy, giảm viêm.

Xông mũi bằng tinh dầu: Tinh dầu bạc hà, khuynh diệp giúp thông mũi.

Phẫu thuật

Chỉ định trong các trường hợp:

• Viêm xoang mạn tính không đáp ứng điều trị nội khoa.
• Polyp mũi gây tắc nghẽn.
• Biến chứng viêm xoang ảnh hưởng đến mắt hoặc não.

Phương pháp:

• Phẫu thuật nội soi chức năng mũi xoang (FESS): Loại bỏ mô viêm, tái tạo đường dẫn lưu xoang.
• Mở xoang kinh điển: Áp dụng cho trường hợp nặng.

Điều trị bằng Y học cổ truyền

Y học cổ truyền (YHCT) điều trị viêm xoang dựa trên nguyên tắc thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm và tăng cường sức đề kháng. Các phương pháp bao gồm sử dụng bài thuốc thảo dược, châm cứu, xoa bóp bấm huyệt và xông mũi. 

Một số bài thuốc đông y điều trị viêm xoang

Bài thuốc Thanh Phế Thang: 

• Thành phần: Hoàng kỳ, bạch truật, xuyên khung, phòng phong, thục địa, bạch chỉ...
• Công dụng: Thanh nhiệt, giải độc, bổ khí, tăng cường sức đề kháng, giảm viêm xoang.
• Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, chia 2-3 lần.

Bài thuốc Tân Di Tán:

• Thành phần: Tân di hoa, phòng phong, bạch chỉ, tế tân, hoàng cầm...
• Công dụng: Thông mũi, giảm viêm, tiêu trừ dịch nhầy, giảm đau đầu.
• Cách dùng: Sắc uống hoặc tán bột pha nước ấm.

Bài thuốc Xông Mũi:

• Nguyên liệu: Lá bạch đàn, gừng, bạc hà, vỏ bưởi.
• Cách làm: Đun sôi hỗn hợp rồi xông mũi 10-15 phút/ngày giúp giảm nghẹt mũi, thông thoáng đường thở.

Châm cứu, bấm huyệt

• Huyệt Nghinh hương: Thông mũi, giảm nghẹt.
• Huyệt Hợp cốc: Giảm đau, tăng cường miễn dịch.
• Huyệt Phong trì: Khu phong thanh nhiệt, giải độc.
• Châm cứu và bấm huyệt giúp cải thiện tuần hoàn, giảm viêm, cải thiện triệu chứng viêm xoang.

Chế độ sinh hoạt kết hợp

• Uống trà gừng, trà hoa cúc giúp hỗ trợ giảm viêm.
• Ăn thức ăn ấm, tránh đồ lạnh.
• Rửa mũi bằng nước muối sinh lý hàng ngày.

Y học cổ truyền giúp điều trị viêm xoang hiệu quả, an toàn, đặc biệt khi kết hợp với chế độ sinh hoạt hợp lý.

Phòng ngừa bệnh viêm xoang

Bảo vệ hô hấp trước các yếu tố môi trường

• Hạn chế tiếp xúc với khói bụi, ô nhiễm.
• Môi trường ô nhiễm, khói bụi, hóa chất có thể kích thích niêm mạc mũi, gây viêm và làm tăng nguy cơ nhiễm trùng xoang.
• Khi ra đường, nên đeo khẩu trang để bảo vệ mũi khỏi bụi bẩn và các chất kích thích.
• Duy trì không khí trong lành trong nhà.
• Sử dụng máy lọc không khí hoặc đặt các loại cây xanh giúp lọc không khí tự nhiên.
• Hạn chế dùng các loại hóa chất có mùi mạnh như nước hoa, sơn, xịt phòng vì có thể gây kích ứng đường hô hấp.
• Giữ ấm cơ thể khi thời tiết thay đổi.
• Thời tiết lạnh dễ làm suy giảm sức đề kháng, tạo điều kiện cho virus, vi khuẩn phát triển và gây viêm xoang.
• Khi trời lạnh, cần giữ ấm vùng cổ, mũi, tai và tránh gió lùa trực tiếp vào mũi.

Vệ sinh mũi họng đúng cách

• Rửa mũi bằng nước muối sinh lý.
• Rửa mũi hàng ngày bằng nước muối sinh lý giúp làm sạch dịch nhầy, loại bỏ vi khuẩn và giảm nguy cơ nhiễm trùng.
• Không nên lạm dụng rửa mũi quá nhiều vì có thể làm mất đi lớp nhầy bảo vệ tự nhiên của mũi.
• Giữ gìn vệ sinh cá nhân.
• Thường xuyên rửa tay với xà phòng để hạn chế lây nhiễm vi khuẩn, virus từ tay lên mũi.
• Tránh đưa tay bẩn lên mũi, nhất là khi đang ở nơi công cộng.
• Súc miệng bằng nước muối.
• Súc miệng bằng nước muối loãng giúp loại bỏ vi khuẩn trong họng, hạn chế nguy cơ viêm nhiễm lan từ họng lên mũi xoang.

Tăng cường sức đề kháng

• Chế độ ăn uống lành mạnh.
• Ăn nhiều rau xanh, trái cây giàu vitamin C như cam, chanh, bưởi giúp tăng cường hệ miễn dịch.
• Uống đủ nước để giữ ẩm cho niêm mạc mũi, giúp dịch nhầy lưu thông tốt hơn.
• Hạn chế đồ ăn cay nóng, đồ uống có cồn vì có thể gây kích ứng niêm mạc xoang.
• Tập thể dục thường xuyên.
• Vận động giúp tăng cường lưu thông máu, cải thiện sức đề kháng, giảm nguy cơ nhiễm trùng xoang.
• Các bài tập như yoga, hít thở sâu giúp thông thoáng đường hô hấp và hỗ trợ tốt cho người có cơ địa dễ bị viêm xoang.
• Ngủ đủ giấc, tránh căng thẳng.
• Thiếu ngủ và căng thẳng làm suy yếu hệ miễn dịch, tăng nguy cơ mắc bệnh.
• Nên duy trì giấc ngủ đủ từ 7-8 giờ mỗi ngày và có chế độ làm việc hợp lý để giảm stress.

Phòng ngừa bằng vắc- xin và kiểm tra sức khỏe định kì

• Tiêm phòng các bệnh liên quan.
• Tiêm vắc-xin cúm, phế cầu khuẩn giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp, từ đó giảm nguy cơ viêm xoang.
• Khám sức khỏe định kỳ.
• Nếu có các vấn đề về mũi như lệch vách ngăn, polyp mũi hoặc viêm mũi dị ứng kéo dài, nên đi khám chuyên khoa tai mũi họng để được tư vấn điều trị sớm.

Hạn chế tiếp xúc với chất kích thích và dị ứng

• Nếu có cơ địa dị ứng, cần tránh tiếp xúc với các tác nhân gây dị ứng như phấn hoa, lông động vật, nấm mốc.
• Sử dụng máy hút ẩm nếu sống trong môi trường có độ ẩm cao để tránh nấm mốc phát triển.

Kết luận về bệnh viêm xoang

Viêm xoang là một bệnh lý phổ biến, có thể gặp ở mọi lứa tuổi và gây ra nhiều ảnh hưởng đến sức khỏe cũng như chất lượng cuộc sống. Bệnh có thể do nhiễm trùng, dị ứng, tác động của môi trường hoặc cấu trúc bất thường của mũi gây ra. Các triệu chứng như nghẹt mũi, chảy dịch mũi, đau nhức vùng mặt, đau đầu kéo dài có thể khiến người bệnh khó chịu và giảm hiệu suất làm việc, học tập.

Việc điều trị viêm xoang cần dựa trên nguyên nhân gây bệnh và mức độ tổn thương. Hiện nay, có nhiều phương pháp điều trị hiệu quả như sử dụng thuốc kháng sinh, thuốc xịt mũi, rửa mũi bằng nước muối sinh lý, phẫu thuật nội soi và các phương pháp hỗ trợ từ y học cổ truyền. Điều quan trọng là người bệnh cần tuân thủ phác đồ điều trị, tránh lạm dụng thuốc và tìm đến bác sĩ khi có dấu hiệu nặng hoặc kéo dài.

Bên cạnh đó, phòng ngừa viêm xoang đóng vai trò quan trọng trong việc hạn chế nguy cơ mắc bệnh và tái phát. Các biện pháp như bảo vệ mũi khỏi khói bụi, ô nhiễm, giữ vệ sinh mũi họng, tăng cường sức đề kháng, duy trì lối sống lành mạnh và tiêm phòng đầy đủ có thể giúp giảm thiểu nguy cơ viêm xoang.

Tóm lại, viêm xoang tuy không phải là bệnh nguy hiểm nhưng nếu không được điều trị kịp thời có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng. Hiểu rõ về bệnh, áp dụng các biện pháp điều trị và phòng ngừa đúng cách sẽ giúp kiểm soát bệnh hiệu quả, mang lại sức khỏe tốt hơn và nâng cao chất lượng cuộc sống.

BS. Nguyễn Văn Biên (Thọ Xuân Đường)