Bệnh Alzheimer là một dạng sa sút trí tuệ thường gặp ở người cao tuổi, đặc trưng bởi suy giảm trí nhớ, tư duy và khả năng điều hành. Dù y học hiện đại đã đạt được nhiều bước tiến trong chẩn đoán và điều trị bệnh, vẫn chưa có phương pháp nào chữa khỏi hoàn toàn. Trong bối cảnh đó, y học cổ truyền (YHCT) mang đến một góc nhìn tổng thể và nhân văn, tập trung vào điều hòa cơ thể, dưỡng tâm, bổ khí huyết, từ đó làm chậm tiến triển bệnh, cải thiện chất lượng sống cho người bệnh.

Quan niệm về bệnh Alzheimer trong Y học cổ truyền

Trong YHCT, Alzheimer không được định danh như trong y học hiện đại, mà được xếp vào các chứng như "kiện vong" (hay quên), "đới chứng", "tâm quý thất miên" (tim đập nhanh, mất ngủ), hay "mất trí ở tuổi già". Các học thuyết Đông y cho rằng thận tinh hư tổn, tâm tỳ hư yếu, đàm trọc nội sinh, hay huyết hư không dưỡng được tâm và can là những căn nguyên chủ yếu gây ra tình trạng suy giảm trí nhớ và rối loạn tinh thần.

Điều trị bệnh Alzheimer bằng YHCT không chỉ dừng lại ở việc dùng thuốc, mà còn kết hợp với châm cứu, xoa bóp, khí công, dưỡng sinh, chế độ ăn uống và sinh hoạt hợp lý. Tất cả hướng tới một mục tiêu chung: cân bằng âm dương, điều hòa khí huyết, nâng cao chức năng ngũ tạng và duy trì tinh thần minh mẫn.

Phân loại thể bệnh và bài thuốc điều trị

Thể Tâm tỳ lưỡng hư

Thường gặp ở người lớn tuổi mệt mỏi, lo âu, mất ngủ kéo dài. Triệu chứng chính bao gồm hay quên, ăn ngủ kém, hồi hộp, tim đập nhanh.

Bài thuốc: Quy Tỳ Thang (gia giảm) – Kiện tỳ ích khí, dưỡng tâm an thần – giúp cải thiện trí nhớ, giấc ngủ, giảm mệt mỏi, tăng sự minh mẫn.

• Đẳng sâm 12g.
• Bạch truật 10g.
• Phục linh 10g.
• Cam thảo 6g.
• Hoàng kỳ 12g.
• Long nhãn nhục 12g.
• Táo nhân 10g.
• Viễn chí 8g.
• Toan táo nhân 10g.
• Đương quy 10g.
• Thục địa 12g.
• Kỷ tử 10g.
• Bạch quả (nếu có rối loạn trí nhớ nhiều): 6g.
• Sinh khương, đại táo (thêm vào để điều hòa thuốc).

Sắc uống mỗi ngày 1 thang, chia 2 lần, uống sau ăn 30 phút. Dùng liên tục 2–4 tuần rồi đánh giá hiệu quả.

Thận tinh hư tổn (Thận âm + Thận dương hư)

Thường gặp ở người cao tuổi, người bệnh Alzheimer giai đoạn trung bình – nặng. Triệu chứng: Hay quên, tư duy chậm, lú lẫn; ù tai, hoa mắt, đi đứng không vững; lưng gối yếu, đau mỏi; suy giảm ham muốn; nét mặt trầm, ít nói, hay mệt mỏi; tiểu đêm nhiều, tay chân lạnh (nếu thiên về dương hư); miệng khô, táo bón nhẹ (nếu thiên về âm hư).

Bài thuốc: 

Hữu Quy Hoàn (nếu thiên về dương hư): Bổ thận dương, cố tinh, mạnh gân cốt, hỗ trợ trí nhớ

Thành phần:

• Thục địa 16g.
• Sơn dược 12g.
• Sơn thù du 10g.
• Đỗ trọng 10g.
• Nhục dung 8g.
• Kỷ tử 10g.
• Lộc giác giao 8g.
• Phụ tử chế 4g (nếu có tay chân lạnh, mạch trầm).

Lục Vị Địa Hoàng hoàn (nếu thiên về âm hư) - Tư âm bổ thận, sinh tủy, dưỡng não.

Thành phần:

Thục địa 16g.

• Sơn dược 12g.
• Sơn thù du 10g.
• Trạch tả 8g.
• Phục linh 10g.
• Đan bì 8g.

(Có thể gia thêm Kỷ tử, Viễn chí nếu giảm trí nhớ rõ rệt)

Cả hai bài thuốc này có thể dùng dưới dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán (viên hoàn) tùy theo điều kiện và thể trạng người bệnh.

Thể Đàm trọc trở trệ

Thường thấy ở người lớn tuổi, béo phì, ít vận động, ăn uống nhiều dầu mỡ, hoặc có rối loạn chuyển hóa (đái tháo đường, mỡ máu...). Triệu chứng: Lú lẫn, trí nhớ kém rõ rệt; hay nói nhảm, tư duy trì trệ, ngơ ngác; miệng dính nhớt, lưỡi rêu dày, nhờn; nặng đầu, ngực tức, buồn nôn; hay buồn ngủ ban ngày, ngủ dậy thấy mệt nặng đầu; mạch hoạt, rêu lưỡi trắng nhớt hoặc vàng nhờn.

Bài thuốc: Ôn đởm thang gia giảm - Hóa đàm, lý khí, khai khiếu – giúp đầu óc tỉnh táo hơn, giảm lú lẫn.

Thành phần:

• Trúc nhự 8g.
• Bán hạ chế 12g.
• Trần bì 10g.
• Phục linh 12g.
• Cam thảo 4g.
• Chỉ thực 8g.
• Hương phụ 8g.
• Viễn chí 6g.
• Thạch xương bồ 8g.
• Toan táo nhân 10g (nếu khó ngủ).
• Câu đằng, cúc hoa (nếu có cao huyết áp).

Dùng cho người Alzheimer có biểu hiện đàm trọc làm bế khiếu (mất minh mẫn do đàm đục che lấp tâm trí). Sắc uống 1 thang/ngày, chia 2 lần sau ăn hoặc có thể làm viên hoàn nếu muốn dùng lâu dài, dễ mang theo.

Thể Tâm Can huyết hư

Thường gặp ở người gầy yếu, mất ngủ kéo dài, lo âu, sau bệnh nặng. Triệu chứng: Suy giảm trí nhớ, dễ xúc động; khó ngủ, hay tỉnh giấc; chóng mặt, hoa mắt; da xanh, sắc mặt nhợt nhạt; hồi hộp, đánh trống ngực, môi nhợt, móng tay nhạt; mạch tế, lưỡi nhợt.

Bài thuốc: Dưỡng tâm thang (gia giảm) - Dưỡng huyết, an thần, ích tâm, giúp ngủ ngon và cải thiện trí nhớ.

Thành phần:

• Đương quy 12g.
• Bạch thược 10g.
• Xuyên khung 8g.
• Thục địa 12g.
• Táo nhân 10g.
• Viễn chí 6g.
• Phục thần 10g.
• Cam thảo 4g.
• Hoàng kỳ 12g.
• Long nhãn 12g.
• Mạch môn 8g.
• Ngũ vị tử 6g (giữ tinh thần ổn định).

Phù hợp với người bệnh Alzheimer có biểu hiện giống “tâm quý thất miên, lo âu mất ngủ, suy nhược”. Sắc uống 1 thang/ngày, chia 2 lần sau ăn hoặc có thể làm viên hoàn nếu muốn dùng lâu dài, dễ mang theo.

Phối hợp các phương pháp không dùng thuốc

Châm cứu

Trong khi y học hiện đại hiện nay chưa có phương pháp điều trị dứt điểm bệnh, thì y học cổ truyền (YHCT) lại cung cấp một hệ thống điều trị hỗ trợ, đặc biệt là thông qua phương pháp châm cứu – một kỹ thuật trị liệu cổ xưa dựa trên nguyên lý điều hòa khí huyết và âm dương trong cơ thể. Châm cứu không chỉ có tác dụng cải thiện trí nhớ, mà còn giúp ổn định cảm xúc, giấc ngủ và làm chậm tiến triển của bệnh Alzheimer.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy châm cứu có thể:

• Tăng lưu lượng máu não, cải thiện tuần hoàn não.
• Kích thích vùng hải mã (hippocampus) – trung tâm ghi nhớ của não.
• Làm tăng các chất dẫn truyền thần kinh như acetylcholine – vốn suy giảm trong bệnh Alzheimer.
• Giảm phản ứng viêm thần kinh, giúp bảo vệ tế bào thần kinh.
• Ổn định hoạt động điện não, cải thiện giấc ngủ và tâm trạng.

Các huyệt thường được lựa chọn:

• Bách hội: Khai khiếu, thăng dương, tỉnh não.
• Thần đình: Minh mục, ích trí, điều thần.
• Thái dương: An thần, giảm căng thẳng.
• Phong trì: Tăng tuần hoàn máu não, giải trọc.
• Tam âm giao: Điều huyết, an thần, dưỡng thận.
• Túc tam lý: Bổ khí huyết, kiện tỳ.
• Thận du: Bổ thận, sinh tinh tủy, mạnh trí nhớ.
• Tâm du: Điều tâm khí, giảm lo âu.
• An miên: Cải thiện giấc ngủ, trấn tĩnh thần trí.

Ngoài ra, có thể dùng điện châm tại Bách hội – Thần đình để tăng kích thích sâu.

Phác đồ châm cứu tham khảo:

• Tần suất: 3–5 buổi/tuần, mỗi buổi 20–30 phút.
• Liệu trình: 4–6 tuần, đánh giá lại và điều chỉnh.

Cấy chỉ

Cấy chỉ là một phương pháp trị liệu hiệu quả, hiện đại và ít tốn công sức trong hỗ trợ điều trị bệnh Alzheimer theo y học cổ truyền. Với khả năng kích thích huyệt vị kéo dài, phương pháp này giúp cải thiện trí nhớ, ổn định cảm xúc và nâng cao chất lượng sống của người bệnh. Khi được áp dụng đúng chỉ định và kỹ thuật, cấy chỉ có thể trở thành một giải pháp hỗ trợ quan trọng trong điều trị bệnh Alzheimer – đặc biệt là ở người cao tuổi khó tiếp cận các hình thức trị liệu khác.

Cơ chế tác dụng của cấy chỉ với bệnh Alzheimer

Theo y học cổ truyền:

• Bổ khí huyết, khai khiếu, an thần, điều hòa ngũ tạng (đặc biệt là tâm – tỳ – thận).
• Tác động lên hệ thống kinh lạc liên quan đến não bộ: Đốc mạch, Bàng quang kinh, Túc Dương Minh...

Theo y học hiện đại:

• Kích thích giải phóng endorphin, serotonin, acetylcholine – các chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến trí nhớ và tâm trạng.
• Tăng oxy và tuần hoàn máu lên não.
• Chống viêm thần kinh nhẹ, giúp bảo vệ tế bào thần kinh khỏi thoái hóa.

Hệ thống huyệt vị thường dùng trong cấy chỉ điều trị Alzheimer:

• Bách hội: Khai khiếu, dưỡng não, tăng trí nhớ.
• Thần đình: Tỉnh não, an thần.
• Phong trì: Tăng tuần hoàn não, trị chóng mặt, lú lẫn.
• Tâm du: Bổ tâm, dưỡng huyết, trị hồi hộp, hay quên.
• Tỳ du: Kiện tỳ, tăng khí huyết nuôi dưỡng não.
• Thận du: Bổ thận sinh tủy, ích não.
• Túc tam lý: Kiện tỳ vị, bổ khí huyết.
• Tam âm giao: Điều hòa tâm – tỳ – thận, hỗ trợ giấc ngủ.
• An miên: Trị mất ngủ, an thần.

Phác đồ điều trị tham khảo:

• Liệu trình: 3–6 tháng.
• Tần suất: 1 lần/25–30 ngày.
• Số lần điều trị: 6–10 lần tùy theo mức độ nặng nhẹ.
• Đối tượng phù hợp: người bệnh Alzheimer nhẹ đến trung bình, người cao tuổi không hợp tác điều trị hàng ngày.

Xoa bóp bấm huyệt

Xoa bóp – bấm huyệt là một phương pháp trị liệu cổ truyền an toàn, hiệu quả, góp phần hỗ trợ điều trị bệnh Alzheimer theo hướng toàn diện. Dù không thể thay thế hoàn toàn các phương pháp điều trị chính, nhưng khi được thực hiện đúng cách, đều đặn và phối hợp tốt với lối sống lành mạnh, phương pháp này có thể giúp cải thiện trí nhớ, ổn định tinh thần và nâng cao chất lượng sống cho người bệnh.

Chuẩn bị:

• Người bệnh ở tư thế nằm hoặc ngồi thoải mái.
• Tay sạch, ấm, có thể dùng dầu xoa bóp (gừng, quế, bạc hà...).
• Mỗi điểm bấm huyệt giữ từ 1 – 2 phút, xoa bóp vùng liên quan khoảng 3 – 5 phút.

Quy trình cơ bản (15 – 20 phút/ngày):

• Xoa trán, vùng thái dương: làm dịu hệ thần kinh.
• Day ấn huyệt Bách hội, Thần đình, Phong trì: giúp tỉnh táo, giảm lú lẫn.
• Day bấm huyệt Túc tam lý, Tam âm giao: bổ khí huyết, hỗ trợ nội tạng.
• Bấm huyệt An miên trước khi ngủ: giúp ngủ sâu và thư giãn não bộ.

Tần suất khuyên dùng: 1–2 lần mỗi ngày, duy trì đều đặn ít nhất 4 tuần.

Ưu điểm của xoa bóp – bấm huyệt: Dễ thực hiện, có thể áp dụng tại nhà sau khi được hướng dẫn; không dùng thuốc, ít tác dụng phụ, phù hợp người cao tuổi; hiệu quả tốt khi kết hợp với châm cứu và thuốc YHCT; tăng sự gắn kết giữa người bệnh và người chăm sóc.

Khí công – thiền – dưỡng sinh

Khí công, thiền và dưỡng sinh là ba phương pháp tự nhiên, dễ thực hiện, giúp hỗ trợ điều trị bệnh Alzheimer một cách toàn diện: từ cải thiện trí nhớ, tăng lưu thông máu não đến ổn định cảm xúc và giấc ngủ. Khi được duy trì đều đặn và kết hợp với các phương pháp điều trị khác (thuốc, châm cứu, bấm huyệt), đây sẽ là “liệu pháp mềm” bền vững giúp người bệnh sống khỏe hơn, minh mẫn hơn và độc lập hơn trong sinh hoạt hằng ngày.

Chế độ ăn uống

Y học cổ truyền quan niệm: "Tỳ vị là gốc của hậu thiên", ăn uống kém dẫn đến khí huyết suy, ảnh hưởng đến tâm, tỳ, thận – vốn liên quan mật thiết đến trí nhớ. Vì vậy, người mắc Alzheimer cần có chế độ ăn:

• Kiện tỳ, bổ thận, dưỡng tâm, ích khí huyết.
• Tránh thức ăn hàn lạnh, sống, khó tiêu.
• Ưu tiên thực phẩm ấm, dễ tiêu, bổ khí huyết, sinh tân dưỡng não.
• Khuyến khích dùng thực phẩm bổ não như óc heo, trứng gà, hạt sen, đậu đen, bạch quả…

Y học cổ truyền mang đến một hướng đi tự nhiên, an toàn và bền vững trong điều trị bệnh Alzheimer, đặc biệt là trong việc giảm nhẹ triệu chứng và nâng cao chất lượng sống cho người bệnh. Dù không thay thế hoàn toàn y học hiện đại, nhưng YHCT có thể đóng vai trò hỗ trợ rất hiệu quả nếu được ứng dụng đúng thể bệnh và đúng phương pháp.

Để điều trị đạt hiệu quả tốt nhất, người bệnh nên được chẩn đoán và kê đơn bởi thầy thuốc YHCT có kinh nghiệm, đồng thời kết hợp với sự theo dõi từ bác sĩ chuyên khoa thần kinh để có hướng điều trị toàn diện.

BS. Đỗ Nguyệt Thanh (Thọ Xuân Đường)