HỌC THUYẾT NGŨ HÀNH
Cũng như học thuyết âm dương, học thuyết ngũ hành xuất phát từ Kinh Dịch cổ. Vạn vật đều phát sinh và chuyển hóa bởi năm nguyên tố cơ bản là Mộc, Hỏa, Thổ, Kim, Thủy (木, 火, 土, 金, 水), được gọi là Ngũ hành. Con người là một tiểu thiên địa, vì vậy, trong đông y, học thuyết ngũ hành liên quan mật thiết đến cơ thể con người.
1. Nguồn gốc của ngũ hành
Theo tương truyền thần thoại Trung Hoa, cách đây 4000 năm, Phục Hy đi tuần thú Phương Nam, qua sông Hoàng Hà, thấy một con Long Mã, trên lưng nó có những chấm đen trắng. Khi về vua Phục Hy vẽ mô phỏng lại thành một bảng ký hiệu 10 số đếm bằng các chấm đen trắng, xếp thành hai vòng, theo đúng 4 phương: Đông, Tây, Nam, Bắc, ở chính giữa là số 5 và 10. Đây chính là Hà Ðồ (bức đồ trên sông Hoàng Hà).
Trên Hà đồ thể hiện: 1, 3, 5, 7, 9 (chấm trắng, số Cơ, số Dương, số Thiên) và 2, 4, 6, 8, 10 (chấm đen, số Ngẫn, số Âm, số Địa).
Ngoài âm dương, trên Hà đồ còn thể hiện ngũ hành.
Ca quyết Hà đồ:
Thiên nhất sinh Thủy, Ðịa lục thành chi (Số Trời 1 sinh Thủy, thành số Ðất 6).
Ðịa nhị sinh Hỏa, Thiên thất thành chi (Số Ðất 2 sinh Hỏa, thành số Trời 7).
Thiên tam sinh Mộc, Ðịa bát thành chi (Số Trời 3 sinh Mộc, thành số Ðất 8).
Ðịa tứ sinh Kim, Thiên cửu thành chi (Số Ðất 4 sinh Kim, thành số Trời 9).
Thiên ngũ sinh Thổ, Ðịa thập thành chi (Số Trời 5 sinh Thổ, thành số Ðất 10).
Theo đó, Ngũ Hành đã được định cùng với 5 cặp số Sinh (1, 2, 3, 4, 5), Thành (6, 7, 8, 9, 10) ra chúng, có vị trí Tiên Thiên theo đúng các phương của các cặp số:
Số 1 và 6: Hành Thủy, phương Bắc.
Số 2 và 7: Hành Hỏa, phương Nam.
Số 3 và 8: Hành Mộc, phương Ðông.
Số 4 và 9: Hành Kim, phương Tây.
Số 5 và 10: Hành Thổ, Trung Tâm.
2. Các quy luật của ngũ hành
Ngũ hành tương tác lẫn nhau theo quy luật tương sinh, tương khắc (điều kiện bình thường); tương thừa, tương vũ (điều kiện bất thường), tức vạn vật tương tác, chuyển hóa không ngừng.
Sơ đồ ngũ hành tương sinh, tương khắc
Bảng quy nạp ngũ hành của một số hiện tượng, vật chất
Tính chất của ngũ hành
3. Ứng dụng trong y học
• Quan hệ sinh lý
Sự quy nạp các tạng phủ và những sự liên quan (phủ, thể, quan, sắc, vị, tình chí…) theo ngũ hành giúp cho việc học về các hiện tượng sinh lý các tạng phủ trong cơ thể dễ dàng hơn.
Ví dụ: Thận có quan hệ biểu lý với bàng quang, chủ về cốt, khai khiếu ra tai, vị mặn vào thận.
• Quan hệ bệnh lý
Căn cứ vào quy luật ngũ hành tìm vị trí phát sinh bệnh tại một tạng (phủ) nào đó, để có pháp phương điều trị thích hợp.
Sự phát sinh ra một chứng bệnh ở một tạng (phủ) nào đó có thể xảy ra ở 5 vị trí khác nhau:
- Chính tà: Do bản thân tạng (phủ) ấy có bệnh.
- Hư tà: Do tạng trước nó gây bệnh cho tạng đó.
- Thực tà: Do tạng sau nó gây bệnh cho tạng đó.
- Vi tà: Do tạng khắc tạng đó không khắc được mà gây ra bệnh (tương thừa).
- Tặc tà: Do tạng đó không khắc được tạng bị khắc mà gây ra bệnh (tương vũ).
• Chẩn đoán
Căn cứ vào những triệu chứng liên quan đến ngũ sắc, ngũ vị, ngũ quan, thể, tình chí… để chẩn đoán tạng phủ.
- Ngũ sắc: Sắc vàng bệnh thuộc tỳ, sắc trắng bệnh thuộc phế, sắc xanh bệnh thuộc can, sắc đỏ bệnh thuộc tâm, sắc đen bệnh thuộc thận.
- Ngũ chí: Giận giữ, cáu gắt (nộ) bệnh thuộc can; sợ hãi (khủng) bệnh thuộc thận; cười nói huyên thuyên (hỉ) bệnh thuộc tâm; lo nghĩ (ưu) bệnh thuộc tỳ; buồn (bi) bệnh thuộc phế.
- Ngũ khiếu, ngũ thể: Bệnh ở cân thuộc can, bệnh ở mũi thuộc bệnh phế, bệnh ở mạch thuộc tâm, bệnh ở xương tuỷ thuộc bệnh thận.
• Điều trị
- Nguyên tắc chữa bệnh: Hư thì bổ mẹ, thực thì tả con
- Châm cứu: Huyệt ngũ du (ứng với ngũ hành), tên các huyệt ngũ du được đặt theo ý nghĩa của kinh khí đi trong đường kinh như dòng nước chảy (tỉnh, huỳnh, du, kinh, hợp). Tuỳ kinh âm, kinh dương mỗi loại huyệt tương ứng với một hành, trong một đường kinh quan hệ giữa các huyệt là tương sinh, giữa hai kinh âm dương quan hệ giữa các huyệt là tương khắc.
+ Kinh âm thứ tự huyệt tỉnh, huỳnh, du, kinh, hợp là: Mộc, hỏa, thổ, kim, thủy.
+ Kinh âm thứ tự huyệt tỉnh, huỳnh, du, kinh, hợp là: Kim, thủy, mộc, hỏa, thổ.
- Thuốc: Người ta tìm kiếm thuốc và xem xét tác dụng của thuốc liên quan giữa vị, sắc với tạng phủ. Trong bào chế, người ta cũng ứng dụng điều này để hướng tác dụng và dẫn thuốc.
+ Vị chua, màu xanh vào can.
+ Vị đắng, màu đỏ vào tâm.
+ Vị ngọt, màu vàng vào tỳ.
+ Vị cay, màu trắng vào phế.
+ Vị mặn, màu đen vào thận.
Bác sĩ: Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)
.gif)
