Định nghĩa bệnh viêm xoang

Viêm xoang (tên y học: viêm mũi xoang hay rhinosinusitis) là tình trạng viêm hoặc nhiễm trùng xảy ra tại niêm mạc lót trong các xoang cạnh mũi – tức các hốc rỗng nằm trong xương sọ mặt có chức năng làm ấm, làm ẩm và lọc không khí.

Bình thường, các xoang luôn tiết ra một lượng dịch nhầy nhỏ để làm sạch và bảo vệ đường hô hấp. Dịch này được vận chuyển nhờ hệ thống lông chuyển đến hốc mũi để thải ra ngoài. Khi lỗ thông xoang bị tắc hoặc niêm mạc bị viêm, dịch ứ đọng trong xoang sẽ tạo điều kiện cho vi khuẩn, virus hoặc nấm phát triển, dẫn đến viêm cấp tính hoặc mạn tính.

Tùy theo thời gian và đặc điểm tiến triển, viêm xoang được chia làm:

• Viêm xoang cấp tính: kéo dài dưới 4 tuần.
• Viêm xoang bán cấp: kéo dài từ 4 đến 12 tuần.
• Viêm xoang mạn tính: kéo dài trên 12 tuần, có thể kèm theo tổn thương cấu trúc niêm mạc như phù nề, dày thành xoang, polyp hoặc xơ hóa.

Triệu chứng viêm xoang

Triệu chứng của viêm xoang thay đổi tùy vào thể cấp hay mạn, số lượng xoang bị viêm, tác nhân gây bệnh (vi khuẩn, virus, nấm, dị ứng), cũng như cơ địa của từng người. Tuy nhiên, có 4 triệu chứng chính thường gặp trong mọi thể viêm xoang:

• Nghẹt mũi (tắc mũi): Người bệnh cảm thấy khó thở bằng mũi, nặng một bên hoặc cả hai bên mũi. Cảm giác này thường tăng khi nằm xuống, ngủ ban đêm hoặc khi tiếp xúc với lạnh.
• Chảy dịch mũi: Dịch mũi có thể chảy ra phía trước (qua lỗ mũi) hoặc chảy ngược ra sau họng. Tùy theo nguyên nhân, dịch có thể trong, đục, vàng hoặc xanh; có thể kèm mùi hôi.
• Đau hoặc nặng mặt, nhức đầu: Cảm giác đau âm ỉ vùng trán, quanh hốc mắt, hai bên má, hoặc sau gáy – tương ứng với vị trí xoang bị viêm (xoang trán, xoang hàm, xoang sàng, xoang bướm). Đau tăng khi cúi đầu, ho, hắt hơi, hoặc buổi sáng sớm.
• Mất hoặc giảm khứu giác: Người bệnh có thể bị giảm khả năng ngửi, hoặc mất hoàn toàn cảm giác mùi nếu viêm ảnh hưởng đến vùng khứu giác.
• Ngoài ra, một số triệu chứng phụ có thể đi kèm gồm:hơi thở có mùi hôi; ho kéo dài, nhất là ban đêm; cảm giác vướng đờm ở họng, phải khạc thường xuyên; sốt nhẹ (thường gặp trong viêm cấp); mệt mỏi, chán ăn, khó ngủ; căng tức vùng mặt khi thay đổi thời tiết hoặc tiếp xúc máy lạnh.

Cấu trúc giải phẫu và sinh lý của xoang – nền tảng cho bệnh lý dai dẳng

Các xoang cạnh mũi là những hốc rỗng nằm trong khối xương sọ mặt, gồm xoang trán, xoang hàm, xoang sàng và xoang bướm. Mỗi xoang được lót bởi lớp niêm mạc hô hấp, có hệ thống lông chuyển và tế bào tiết chất nhầy nhằm làm ẩm không khí và loại bỏ vi sinh vật, bụi bẩn. Dịch nhầy được dẫn lưu ra hốc mũi qua những lỗ thông nhỏ gọi là lỗ Ostia.

Khi lỗ thông bị tắc (do phù nề, polyp, lệch vách ngăn…), dịch không thoát ra được, tạo điều kiện cho vi khuẩn phát triển và gây viêm. Hệ thống lông chuyển nếu bị tổn thương cũng làm suy giảm khả năng tự làm sạch của xoang. Một khi viêm đã xảy ra, nếu không điều trị hiệu quả và triệt để, quá trình viêm mạn tính có thể hình thành, dẫn đến dày niêm mạc, thay đổi mô học và xơ hóa, khiến bệnh trở nên kéo dài và khó hồi phục.

Cơ chế bệnh sinh phức tạp – nguyên nhân cốt lõi của tính dai dẳng

Viêm xoang không phải là bệnh lý đơn thuần gây ra bởi một tác nhân cụ thể, mà là kết quả của sự phối hợp nhiều yếu tố: nhiễm khuẩn, virus, nấm, cơ địa dị ứng, cấu trúc bất thường, ô nhiễm môi trường, rối loạn miễn dịch. Chính sự đa dạng và phức tạp này làm cho việc điều trị gặp nhiều thách thức.

Khi viêm xảy ra, các tế bào miễn dịch tại chỗ như bạch cầu trung tính, đại thực bào được huy động, sản sinh các chất trung gian gây viêm. Nếu quá trình viêm cấp không được kiểm soát tốt, tình trạng viêm mạn sẽ thiết lập. Trong viêm mạn, niêm mạc xoang có thể hình thành màng sinh học chứa vi khuẩn tồn tại dai dẳng, kháng thuốc, làm giảm hiệu quả điều trị bằng kháng sinh thông thường.

Đặc biệt, viêm xoang dị ứng hay viêm xoang có polyp thường liên quan đến rối loạn miễn dịch thể quá mẫn chậm hoặc IgE trung gian, khiến phản ứng viêm kéo dài, tái phát và khó kiểm soát bằng các phương pháp điều trị cổ điển. Thậm chí, dù đã phẫu thuật nội soi để cải thiện dẫn lưu, nếu các yếu tố viêm vẫn còn tồn tại, bệnh sẽ tiếp tục tiến triển trở lại.

Vai trò của môi trường sống – điều hòa không khí và tác động lên niêm mạc xoang

Môi trường sống, đặc biệt là điều kiện không khí, có ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của đường hô hấp nói chung và hệ thống mũi xoang nói riêng. Điều hòa không khí là thiết bị không thể thiếu trong cuộc sống hiện đại, đặc biệt ở các thành phố lớn. Tuy nhiên, nếu sử dụng không đúng cách hoặc trong thời gian kéo dài, điều hòa lại trở thành một yếu tố thúc đẩy và duy trì viêm xoang mạn tính.

Không khí từ máy lạnh thường khô và lạnh. Độ ẩm thấp làm cho niêm mạc mũi xoang mất nước, trở nên khô rát và dễ tổn thương. Lông chuyển hoạt động kém hiệu quả trong điều kiện khô, mất khả năng vận chuyển chất nhầy, dẫn đến ứ đọng dịch trong xoang. Bên cạnh đó, nhiệt độ lạnh gây co mạch niêm mạc, làm giảm tưới máu, dẫn đến thiếu oxy và cản trở quá trình phục hồi tổn thương.

Ngoài ra, điều hòa không khí còn là nơi tích tụ bụi mịn, vi khuẩn và nấm nếu không được vệ sinh định kỳ. Khi máy hoạt động, các hạt bụi này sẽ phát tán vào không khí, người dùng hít phải sẽ kích thích niêm mạc mũi xoang, làm tăng phản ứng viêm, đặc biệt ở những người có cơ địa dị ứng. Tình trạng này không chỉ làm bệnh viêm xoang tái phát, mà còn kéo dài quá trình viêm, dẫn đến mạn tính.

Việc ngồi làm việc hoặc sinh hoạt trong phòng máy lạnh liên tục nhiều giờ mỗi ngày, đặc biệt khi nhiệt độ chênh lệch lớn với môi trường bên ngoài, khiến niêm mạc mũi xoang phải liên tục thích nghi và chống chịu với điều kiện không thuận lợi. Sự tổn thương kéo dài này gây mòn sức đề kháng tại chỗ, khiến bệnh khó dứt điểm dù được điều trị bằng kháng sinh hay các thuốc chống viêm.

Tính chất tái phát và phản ứng miễn dịch dai dẳng

Một yếu tố then chốt khiến viêm xoang khó điều trị dứt điểm là khả năng tái phát cao do phản ứng miễn dịch tại chỗ kéo dài. Trong quá trình viêm mạn, các tế bào lympho T, eosinophil và cytokine tiếp tục được hoạt hóa ngay cả khi không còn sự hiện diện rõ ràng của tác nhân gây bệnh. Điều này hình thành một phản ứng viêm nền kéo dài âm ỉ, được gọi là viêm niêm mạc không đặc hiệu.

Khi người bệnh tiếp tục sống trong môi trường điều hòa, phản ứng viêm này càng được kích hoạt mạnh hơn, khiến cho triệu chứng dù giảm trong giai đoạn điều trị vẫn dễ bùng phát trở lại. Ngay cả khi các triệu chứng lâm sàng được kiểm soát, việc phục hồi mô niêm mạc bị xơ hóa cũng là quá trình chậm và không hoàn toàn.

Nhiều nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, viêm xoang có xu hướng phối hợp với các bệnh lý miễn dịch khác như hen phế quản, viêm mũi dị ứng hoặc viêm da cơ địa. Ở những người bệnh này, điều trị viêm xoang chỉ là một phần trong chiến lược kiểm soát tổng thể hệ thống miễn dịch, và đòi hỏi thời gian dài với phác đồ điều trị liên tục.

Những sai lầm trong điều trị góp phần khiến bệnh dai dẳng

Không ít người bệnh chỉ điều trị viêm xoang khi triệu chứng trở nặng, hoặc tự ý dùng thuốc mà không có chỉ định cụ thể. Việc sử dụng kháng sinh không đúng loại, không đủ thời gian hoặc bỏ ngang khi triệu chứng thuyên giảm là nguyên nhân phổ biến khiến vi khuẩn trong xoang phát triển thành dạng kháng thuốc. Bên cạnh đó, lạm dụng thuốc xịt co mạch trong thời gian dài gây hiện tượng phản hồi, làm nghẹt mũi tăng lên và tổn thương niêm mạc nặng hơn.

Một số trường hợp, bệnh nhân điều trị nội khoa nhưng không được đánh giá về cấu trúc giải phẫu của mũi xoang. Nếu có lệch vách ngăn, polyp mũi hoặc bất thường bẩm sinh làm tắc lỗ thông xoang, thì điều trị bằng thuốc sẽ chỉ mang lại hiệu quả tạm thời, bệnh sẽ tái phát sau đó. Can thiệp phẫu thuật nội soi để chỉnh sửa cấu trúc là cần thiết trong các trường hợp này để ngăn ngừa tái phát lâu dài.

Ngoài ra, nhiều người không quan tâm đến yếu tố môi trường trong quá trình điều trị. Việc không thay đổi thói quen sử dụng điều hòa, không vệ sinh máy lạnh, không giữ ẩm không khí, và không bảo vệ mũi xoang khỏi các tác nhân kích thích khiến mọi nỗ lực điều trị đều không đạt hiệu quả mong muốn.

Hướng tiếp cận toàn diện trong điều trị và phòng ngừa

Để điều trị hiệu quả viêm xoang, đặc biệt trong bối cảnh môi trường điều hòa ngày càng phổ biến, cần có chiến lược điều trị đa tầng, không chỉ tập trung vào thuốc mà còn điều chỉnh cả yếu tố môi trường và thói quen sinh hoạt.

Trước hết, điều trị bằng thuốc nên được cá thể hóa theo từng thể bệnh: viêm xoang do dị ứng, viêm nhiễm, hay do nấm. Corticoid dạng xịt có vai trò quan trọng trong kiểm soát viêm mạn, trong khi kháng sinh chỉ nên sử dụng khi có bằng chứng nhiễm khuẩn. Các biện pháp hỗ trợ như rửa mũi bằng nước muối sinh lý, xông hơi, hoặc sử dụng thuốc chống dị ứng cũng nên được phối hợp khi cần thiết.

Về mặt phẫu thuật, nội soi chức năng xoang mũi là lựa chọn hiệu quả cho các trường hợp không đáp ứng điều trị nội khoa. Phẫu thuật giúp cải thiện sự dẫn lưu xoang, giảm nguy cơ ứ đọng dịch và hỗ trợ điều trị các tổn thương cấu trúc như polyp, vách ngăn lệch.

Song song với điều trị y tế, việc điều chỉnh môi trường là yếu tố không thể thiếu. Người bệnh cần duy trì độ ẩm không khí trong phòng ở mức phù hợp (từ 40 đến 60%), tránh để máy lạnh thổi trực tiếp vào mặt, nên bật máy tạo ẩm nếu sử dụng điều hòa liên tục. Việc vệ sinh máy lạnh định kỳ, thay lọc gió, và hạn chế sự chênh lệch nhiệt độ quá mức giữa phòng và ngoài trời sẽ giúp giảm tác động lên niêm mạc mũi xoang.

Thêm vào đó, người bệnh nên duy trì lối sống lành mạnh, bao gồm ăn uống đầy đủ dưỡng chất, tránh hút thuốc lá, hạn chế thức khuya và tăng cường vận động thể chất để nâng cao sức đề kháng.

Viêm xoang là bệnh lý có cơ chế bệnh sinh phức tạp, tiến triển âm thầm nhưng dai dẳng, và rất dễ tái phát nếu không được điều trị đúng cách. Môi trường sống, đặc biệt là việc tiếp xúc thường xuyên với điều hòa không khí, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tiến triển của bệnh và làm giảm hiệu quả điều trị. Do đó, việc chữa viêm xoang không thể chỉ dựa vào thuốc men, mà cần kết hợp với các biện pháp thay đổi môi trường, điều chỉnh thói quen sinh hoạt và chăm sóc niêm mạc mũi xoang một cách toàn diện. Sự kiên trì, phối hợp đa chiều và sự hiểu biết đúng đắn về bệnh lý sẽ là chìa khóa giúp người bệnh kiểm soát và phòng ngừa viêm xoang hiệu quả trong dài hạn.

BS. Phạm Thị Hồng Vân (Thọ Xuân Đường)