Khi thuốc bổ não, dinh dưỡng và giấc ngủ chưa đủ giúp cải thiện trí nhớ, thì các phương pháp từ Y học cổ truyền như châm cứu, bấm huyệt, điều dưỡng khí huyết bắt đầu nhận được sự quan tâm. Không chỉ đơn thuần là tác động vào thể xác, các phương pháp này hướng tới việc khôi phục trạng thái cân bằng của cả thần trí và nội tạng, từ đó tác động tới cội nguồn của trí nhớ.

Chứng hay quên là gì?

Trong y học hiện đại, chứng hay quên được xem là một rối loạn chức năng trí nhớ, ảnh hưởng đến khả năng ghi nhận, lưu trữ hoặc phục hồi thông tin đã tiếp nhận. Người bệnh có thể quên tên người quen, quên những sự kiện mới xảy ra, hoặc không thể nhớ lại những gì vừa nói. Đây không chỉ là biểu hiện sinh lý đơn thuần do tuổi tác mà có thể là triệu chứng sớm của các bệnh lý thần kinh như sa sút trí tuệ, Alzheimer, hoặc tổn thương não bộ sau chấn thương.

Y học cổ truyền lại nhìn nhận hay quên như một hậu quả của sự mất điều hòa trong vận hành của tạng phủ, khí huyết và tinh thần. Trí nhớ, dưới góc nhìn này, là sự biểu hiện của “thần” – phần tinh túy nhất của con người – vốn được nuôi dưỡng bởi huyết và khí, do Tâm, Tỳ và Thận chủ quản.

Trí nhớ và não bộ dưới góc nhìn của sinh lý học hiện đại

Trí nhớ là một chuỗi quá trình bao gồm tiếp nhận thông tin, mã hóa, lưu trữ và hồi tưởng. Quá trình này chủ yếu diễn ra ở vùng hồi hải mã – khu vực thần kinh thuộc thùy thái dương của não. Chính hồi hải mã chịu trách nhiệm chuyển thông tin từ trí nhớ ngắn hạn sang trí nhớ dài hạn.

Bên cạnh đó, vỏ não trước trán đóng vai trò trong việc kiểm soát trí nhớ điều hành, giúp chúng ta sắp xếp kế hoạch và hồi tưởng có chủ đích. Các chất dẫn truyền thần kinh như acetylcholine, glutamate và dopamine cũng đóng vai trò quyết định trong việc duy trì độ nhạy của các synapse – nơi tiếp nhận tín hiệu giữa các tế bào thần kinh. Khi có sự suy giảm nồng độ các chất này, khả năng ghi nhớ và phản xạ tinh thần sẽ bị ảnh hưởng đáng kể.

Cũng không thể bỏ qua vai trò của lưu lượng máu não. Một hệ tuần hoàn khỏe mạnh giúp duy trì dưỡng chất và oxy cho các tế bào thần kinh, đồng thời loại bỏ độc tố thần kinh như beta-amyloid – thủ phạm được xem là gắn liền với bệnh Alzheimer.

Y học cổ truyền lý giải trí nhớ và chứng hay quên

Khác với lối nhìn cấu trúc thần kinh học, y học cổ truyền đặt trí nhớ vào một hệ thống vận hành phức hợp giữa tạng phủ và khí huyết. Trong đó, Tâm là chủ thần minh – nơi điều hành các hoạt động tinh thần như tư duy, trí nhớ, giấc ngủ. Tỳ chủ vận hóa, sinh ra khí huyết để nuôi dưỡng Tâm. Thận lại tàng tinh, sinh tủy, và não được gọi là “tủy hải” – nơi tích lũy của tinh khí thận, đồng thời là cơ sở vật chất cho các hoạt động tinh thần.

Suy giảm trí nhớ theo YHCT chủ yếu bắt nguồn từ ba nguyên nhân. Một là tâm tỳ hư, do lao lực, lo nghĩ quá mức khiến tỳ không sinh huyết, huyết không nuôi tâm, thần minh không sáng. Hai là thận tinh hư, thường gặp ở người lớn tuổi khi thận khí suy giảm, tinh không sinh đủ tủy để nuôi não. Ba là đàm trọc trở khiếu – đàm và thấp tích tụ làm che mờ thanh khiếu (các lỗ tự nhiên của đầu mặt), khiến thần không thể tĩnh.

Trí nhớ ở các giai đoạn tuổi tác

Trí nhớ không tồn tại bất biến mà có sự thay đổi theo thời gian sống. Ở trẻ em, trí nhớ phát triển nhanh nhờ sự liên kết thần kinh mạnh mẽ, nhưng lại thiếu tính bền vững. Người trưởng thành có trí nhớ ổn định và hiệu quả nhất. Ngược lại, người cao tuổi bắt đầu đối mặt với quá trình lão hóa tế bào thần kinh, làm suy giảm khả năng ghi nhận và lưu trữ thông tin, đặc biệt là trí nhớ ngắn hạn.

Ở người trẻ, hiện tượng hay quên chủ yếu do các yếu tố ngoại sinh như stress, thiếu ngủ, hoặc lệ thuộc vào thiết bị công nghệ. Trong khi đó, người cao tuổi lại bị ảnh hưởng bởi yếu tố nội sinh như suy giảm thận khí, lão hóa não bộ và giảm tuần hoàn máu não.

Nhiều phụ nữ sau sinh cũng gặp tình trạng hay quên tạm thời, thường do sự sụt giảm nội tiết tố, thiếu ngủ kéo dài, và áp lực tâm lý sau sinh gây ảnh hưởng đến vùng hippocampus – trung tâm ghi nhớ của não bộ.

Một nguyên nhân được ghi nhận gần đây là hội chứng "sương mù não" hậu COVID-19 – tình trạng người bệnh cảm thấy đầu óc mơ hồ, khó tập trung, suy giảm trí nhớ ngắn hạn do ảnh hưởng lâu dài của virus lên hệ thần kinh trung ương và chức năng tư duy.

Điều trị chứng hay quên: Từ thuốc đến phương pháp không dùng thuốc

Trong y học hiện đại, điều trị chứng suy giảm trí nhớ chủ yếu dựa trên nguyên nhân. Với các bệnh lý thần kinh như Alzheimer, thuốc được sử dụng để làm chậm tiến trình thoái hóa thần kinh. Các loại thuốc tăng tuần hoàn máu não hoặc hoạt huyết như ginkgo biloba, piracetam, vitamin nhóm B cũng được sử dụng rộng rãi. Tuy nhiên, hiệu quả thường chỉ giới hạn ở mức hỗ trợ.

Đáng lưu ý, các biện pháp không dùng thuốc như thể dục, luyện trí nhớ, ngủ đủ giấc, ăn uống cân bằng, giảm stress được xem là yếu tố then chốt trong việc bảo tồn chức năng nhận thức lâu dài.

Trong khi đó, y học cổ truyền tiếp cận bằng nguyên lý điều hòa khí huyết, bổ tạng phủ, dưỡng thần định chí. Phép điều trị tùy thể bệnh có thể là kiện tỳ dưỡng tâm, bổ thận ích tinh hoặc hóa đàm khai khiếu. Thực dưỡng, thiền định và nhất là châm cứu – bấm huyệt là những phương pháp đã được thực chứng về khả năng cải thiện trí nhớ thông qua việc tái lập sự cân bằng trong cơ thể.

Châm cứu bấm huyệt trong điều trị chứng hay quên

Châm cứu được xem là một phương pháp vừa tác động lên thân thể, vừa điều hòa được thần trí. Dưới góc nhìn sinh lý học, châm cứu giúp tăng lưu thông máu não, thúc đẩy sản sinh chất dẫn truyền thần kinh, và kích hoạt các vùng não liên quan đến trí nhớ. Sự tác động vào các huyệt vị trên kinh lạc giúp khơi thông khí huyết, trấn tĩnh tâm trí và hồi phục chức năng của các tạng phủ chủ quản trí nhớ.

Các huyệt vị thường được lựa chọn trong điều trị chứng hay quên đều nằm trên các kinh liên hệ với Tâm, Tỳ và Thận. Khi tác động vào Bách hội – huyệt cao nhất trên đỉnh đầu, khí huyết toàn thân được điều hướng quy tụ, kích thích thanh khiếu sáng suốt. Phong trì giúp lưu thông máu lên đầu, khai mở minh khiếu. Thận du và Tâm du điều chỉnh chức năng tạng phủ, trong khi Túc tam lý kiện tỳ ích khí, cải thiện việc sinh huyết để nuôi não.

Đối với hội chứng sương mù não hậu COVID-19, ngoài việc nghỉ ngơi, luyện tập trí não, và điều chỉnh giấc ngủ, châm cứu – bấm huyệt đang được ghi nhận là một liệu pháp hỗ trợ hiệu quả, giúp cải thiện tuần hoàn não, làm sáng suốt tinh thần và phục hồi chức năng nhận thức.

Phác đồ châm cứu cần được cá thể hóa theo thể bệnh. Với người bị mất ngủ, hồi hộp, lo âu dẫn đến hay quên, cần thêm các huyệt trấn tĩnh như Nội quan, Ấn đường. Khi nguyên nhân là thận hư, nên tập trung vào các huyệt bổ thận tinh. Việc bấm huyệt có thể phối hợp song hành mỗi ngày, đặc biệt ở người trẻ hoặc làm việc trí óc cường độ cao, giúp phục hồi tinh thần và cải thiện sự tỉnh táo rõ rệt.

Tại Nhà thuốc Thọ Xuân Đường – nơi có lịch sử gần 400 năm gia truyền làm thuốc, các phác đồ châm cứu bấm huyệt trị chứng hay quên được xây dựng dựa trên nguyên lý biện chứng luận trị của Y học cổ truyền kết hợp đánh giá toàn diện thể trạng bệnh nhân. Mỗi ca bệnh đều được thầy thuốc chỉ định huyệt vị, tần suất điều trị, và liệu trình riêng biệt theo thể hư thực – hàn nhiệt – biểu lý khác nhau, từ đó mang lại hiệu quả rõ rệt ngay trong liệu trình đầu tiên. Không chỉ sử dụng thủ pháp châm thích chính xác, tại đây còn kết hợp bấm huyệt dưỡng tâm an thần, hướng dẫn thở đúng cách để điều hòa khí huyết, qua đó khơi thông trí nhớ từ gốc rễ.

Phòng ngừa và hỗ trợ cải thiện trí nhớ từ gốc rễ

Trí nhớ không chỉ là kết quả của bộ não mà còn là phản ánh của toàn bộ trạng thái khí huyết trong cơ thể. Một cơ thể khỏe mạnh, thần trí yên định, tạng phủ hài hòa là nền tảng để duy trì trí nhớ lâu dài. Vì vậy, việc phòng ngừa suy giảm trí nhớ không thể tách rời khỏi lối sống lành mạnh: ăn ngủ đúng giờ, tránh căng thẳng, luyện tập thể chất đều đặn, giữ cho tâm trí an vui, sống chậm lại để tâm không quá động.

Châm cứu, bấm huyệt là một trong những phương tiện dưỡng sinh quý giá của Đông phương, giúp khơi dậy cơ chế tự chữa lành, đặc biệt phù hợp với những rối loạn mạn tính không rõ nguyên nhân như hay quên, mất tập trung, mỏi mệt tinh thần.

Hướng dẫn người bệnh tự xoa bóp tại nhà để cải thiện trí nhớ

Bên cạnh việc điều trị bằng châm cứu và bấm huyệt tại cơ sở chuyên môn, người bệnh có thể tự thực hiện xoa bóp hàng ngày để hỗ trợ quá trình hồi phục trí nhớ. Phương pháp này không chỉ kích thích khí huyết lưu thông mà còn hướng tới chữa lành toàn diện thân – tâm – trí.

Phác đồ huyệt vị gợi ý gồm:

• Bách hội (trên đỉnh đầu, giao điểm của đường nối hai đỉnh tai và đường dọc giữa đầu): Dùng ngón giữa ấn nhẹ và day tròn theo chiều kim đồng hồ 1–2 phút, giúp nâng dương khí, khai khiếu, làm tinh thần tỉnh táo. Không áp dụng với bệnh nhân huyết áp cao.
• Thái dương (vùng hõm giữa đuôi mắt và lông mày): Day ấn nhẹ để thư giãn thần kinh, giải tỏa áp lực tâm trí.
• Phong trì (nằm lõm sau gáy, ngoài cơ thang): Dùng hai ngón cái ấn vào cùng lúc trong 1 phút, hỗ trợ tăng tuần hoàn máu lên não.
• Túc tam lý (dưới ngoài đầu gối, cách 3 thốn, bên ngoài xương ống chân): Day ấn 1–2 phút mỗi bên, giúp kiện tỳ, sinh khí huyết nuôi não.
• Nội quan: Nằm ở mặt trong cẳng tay, cách nếp gấp cổ tay khoảng 2 thốn (khoảng 3–4 cm), giữa hai gân cơ gan tay lớn và gan tay bé. Để xác định dễ hơn, bạn có thể úp lòng bàn tay kia xuống, dùng ba ngón tay của chính mình đo từ nếp gấp cổ tay lên, rồi ấn vào khe giữa hai gân – đó chính là vị trí huyệt Nội quan. Huyệt này giúp an thần, điều hòa khí huyết, giảm hồi hộp lo âu, rất hữu ích cho người hay quên do stress.
• Thần môn: Nằm trên nếp gấp cổ tay, phía ngón út, ở chỗ lõm sát bờ ngoài gân gập cổ tay trụ. Có thể tìm bằng cách gập nhẹ cổ tay, thấy một chỗ lõm sát gần xương trụ – đó là Thần môn. Huyệt này được gọi là “cửa vào của Tâm”, tác động mạnh lên hệ thần kinh trung ương, giúp trấn tĩnh, dễ ngủ, ổn định cảm xúc, từ đó cải thiện khả năng ghi nhớ.

Thời gian và tần suất thực hiện:

Mỗi lần thực hiện từ 10 đến 15 phút, ưu tiên buổi sáng sớm hoặc tối trước khi ngủ.
Tần suất: Tối thiểu 5 ngày/tuần, duy trì đều đặn trong 4–6 tuần để thấy kết quả rõ rệt.

Cường độ và lưu ý:

• Dùng lực vừa đủ, không gây đau nhức, không day ấn khi quá mệt hoặc vừa ăn no.
• Người có huyết áp cao nên thận trọng khi day các huyệt vùng đầu, đặc biệt không bấm huyệt Bách hội.
• Phụ nữ mang thai hoặc đang trong kỳ kinh nên hỏi ý kiến thầy thuốc trước khi thực hiện.

Mục tiêu không chỉ là cải thiện trí nhớ, mà còn là hành trình chữa lành thân thể, tĩnh tâm, làm sạch dòng suy nghĩ, khơi dậy sự sáng suốt vốn có của não bộ. Khi thân thể thư giãn, tâm trí an định, trí nhớ sẽ được phục hồi một cách tự nhiên, bền vững.

Câu hỏi thường gặp về châm cứu điều trị chứng hay quên

1. Châm cứu điều trị chứng hay quên có gây đau không?

Hầu hết bệnh nhân chỉ cảm thấy cảm giác tê nhẹ hoặc châm chích lúc kim xuyên qua da. Khi đã vào đúng huyệt, cảm giác tức, nặng, lan nhẹ là biểu hiện hiệu quả, không phải đau thật sự. Kỹ thuật đúng gần như không gây khó chịu.

2. Bao lâu thì thấy hiệu quả khi châm cứu trị chứng hay quên?

Một số người cảm thấy tinh thần tỉnh táo hơn sau vài buổi, tuy nhiên để cải thiện trí nhớ rõ rệt thường cần 2–3 liệu trình, mỗi liệu trình kéo dài 10–15 buổi, tùy tình trạng.

3. Người trẻ bị hay quên có nên châm cứu không?

Hoàn toàn nên, vì đa phần chứng hay quên ở người trẻ liên quan đến rối loạn thần kinh chức năng, khí huyết uất trệ. Châm cứu giúp làm dịu hệ thần kinh và cải thiện tưới máu não.

4. Có cần uống thuốc Đông y kết hợp khi châm cứu trị chứng hay quên?

Nếu nguyên nhân sâu xa là do tạng phủ hư yếu như tâm tỳ hư hay thận hư thì nên kết hợp bài thuốc bổ tỳ dưỡng tâm, ích thận sinh tủy để tăng hiệu quả điều trị.

5. Ai không nên châm cứu trị hay quên?

Phụ nữ đang mang thai, người đang sốt cao, rối loạn đông máu, hoặc có rối loạn tâm thần nặng không kiểm soát nên thận trọng và cần có chỉ định từ bác sĩ chuyên khoa.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp tình trạng hay quên, giảm tập trung, trí nhớ mờ mịt, hãy đến ngay Nhà thuốc Thọ Xuân Đường để được khám, chẩn đoán và điều trị bằng liệu pháp châm cứu – bấm huyệt chuyên sâu, giúp cải thiện trí nhớ và chữa lành từ bên trong.

BS. Tuấn Dương (Thọ Xuân Đường)