Mướp đắng (Momordica charantia), thuộc Họ Bầu bí (Cucurbitaceae), còn được gọi là khổ qua (dưa đắng), là một loại quả ăn được, có tác dụng chữa bệnh, có nguồn gốc từ Châu Á, Châu Phi và vùng Caribe. Nó có một lịch sử sử dụng rất lâu dài trong y học cổ truyền của các nước châu Á như Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản.

Các ghi chép cho thấy việc sử dụng mướp đắng trong ẩm thực và y học có nguồn gốc từ Ấn Độ, sau đó được đưa vào thực hành y học cổ truyền Trung Quốc vào khoảng thế kỷ XIV. Biết rằng thực phẩm có vị đắng có tác dụng thanh lọc cơ thể và có khả năng tăng cường sức khỏe gan nên người Trung Quốc bị thu hút bởi vị của loại quả này. Họ bắt đầu nấu và sử dụng mướp đắng trong các công thức nấu ăn, cũng như dùng nước ép hoặc nước chiết giúp điều trị các tình trạng như khó tiêu, đau bụng, vết thương ngoài da, ho mãn tính và nhiễm trùng đường hô hấp.

Mướp đắng là trọng tâm của hơn 100 nghiên cứu khoa học. Nó được biết đến nhiều nhất với tác dụng hạ đường huyết và nghiên cứu cho thấy rằng mướp đắng có thể được sử dụng để bắt chước tác dụng của insulin và giúp điều trị bệnh tiểu đường.

Theo các nghiên cứu, mướp đắng có một số lợi ích sau:

• Kiểm soát đường huyết và phòng chống bệnh tiểu đường.
• Giảm nhiễm trùng đường hô hấp.
• Giảm viêm và tăng khả năng miễn dịch.
• Chữa đau bụng, loét dạ dày tá tràng, táo bón, chuột rút và ứ nước.
• Tăng cường bảo vệ phòng chống ung thư.
• Giảm sốt và ho.
• Cải thiện kinh nguyệt không đều.
• Điều trị các tình trạng da bao gồm bệnh chàm, ghẻ và bệnh vẩy nến.
• Đặc tính kháng virus, kháng khuẩn và chống giun sán (ngăn ngừa hoặc điều trị ký sinh trùng, HIV/AIDS, sốt rét và thậm chí cả bệnh phong).
• Chữa bệnh gout, vàng da và sỏi thận.
• Quản lý các triệu chứng rối loạn tự miễn dịch bao gồm viêm khớp dạng thấp.

Tìm hiểu về mướp đắng

Hơn 10 loại mướp đắng khác nhau có thể được tìm thấy đang phát triển trên khắp thế giới và các đặc tính có lợi, hương vị, kết cấu, kích thước và hình thức khác nhau giữa các loại. 

Quả non được ăn như một loại rau ở các nước châu Á. Nó có thể được sử dụng cả sống và nấu chín, cũng như được sử dụng để tạo ra chiết xuất cô đặc có chứa hàm lượng cao các hợp chất chống viêm, kháng khuẩn, kháng virus.

Mướp đắng đã được sử dụng trong các hệ thống chữa bệnh có nguồn gốc ở những nơi như Ấn Độ, Indonesia, Thổ Nhĩ Kỳ, Nhật Bản trong ít nhất 700 năm.

Trong y học dân gian Thổ Nhĩ Kỳ, mướp đắng được biết đến như một loại thuốc làm dịu vết loét tiêu hóa, táo bón, giữ nước, đầy hơi.

Ở Ấn Độ, mướp đắng được coi là một trong những loại cây quan trọng nhất đối với Ayurvedic. Loại quả này được sử dụng để giúp cân bằng hormone, kiểm soát các triệu chứng của bệnh tiểu đường, giảm rối loạn tiêu hóa, điều trị rối loạn da hoặc vết thương và cũng là thuốc nhuận tràng tự nhiên để điều trị táo bón.

Mướp đắng cũng nổi tiếng vì có tác dụng giảm ho tự nhiên và bảo vệ các bệnh về đường hô hấp.

Ngày nay, mướp đắng vẫn được sử dụng rộng rãi như một loại rau trong nấu ăn hàng ngày. Đã hàng trăm năm nay, nó vẫn được sử dụng làm cây thuốc để điều trị nhiều bệnh khác nhau ở các nước đang phát triển do tính sẵn có, chi phí thấp và công dụng đa năng.

Giá trị dinh dưỡng của mướp đắng

Điều khiến cây mướp đắng có vị đặc trưng là một loại hợp chất alkaloid momordicine, được sản xuất trong quả và lá của cây.

Ở dạng rau non, mướp đắng còn là nguồn cung cấp chất dinh dưỡng tốt bao gồm vitamin A, vitamin C, sắt và phospho.

Mướp đắng có chứa các chất dinh dưỡng thực vật có hoạt tính sinh học và chất chống oxy hóa. Chúng bao gồm các hợp chất hóa học như axit phenolic, glycoside, saponin, alkaloid, triterpenes, peptide giống insulin và một số loại protein và steroid chống viêm.

Các nghiên cứu đã xác định được các hợp chất phenolic và flavonoid cụ thể trong mướp đắng có tác dụng chống tiểu đường và chống ung thư. Chúng bao gồm axit gallic, axit tannic, catechin, axit caffeic, p-coumaric, axit gentisic, axit chlorogen và epicatechin. Những chất này giúp giảm viêm, cân bằng hormone, điều chỉnh sự thèm ăn, giúp ngăn ngừa béo phì, ngăn ngừa sự phát triển của khối u và hơn thế nữa.

Một khẩu phần mướp đắng 100g chứa khoảng:

• Lượng calo: 41
• Carbohydrate: 4,2g
• Chất xơ: 1,9g
• Đường: 1,9g
• Tổng lượng chất béo: 2,7g
• Chất béo bão hòa: 0,7g
• Chất béo không bão hòa đa: 0,8g
• Chất béo không bão hòa đơn: 0,9g
• Chất béo chuyển hóa: 0g
• Chất đạm: 0,8g
• Natri: 127 mg
• Vitamin C: 31,9mg (35% Giá trị dinh dưỡng hàng ngày - DV)
• Folate: 49 µg (12% DV)
• Kẽm: 0,8mg (7% DV)
• Kali: 309mg (7% DV)
• Vitamin K: 6,9 µg (6% DV)

Lợi ích sức khỏe của mướp đắng

Giúp kiểm soát đường huyết

Các phát hiện từ cả nghiên cứu trên người và động vật đã chứng minh tác dụng hạ đường huyết của chiết xuất mướp đắng đậm đặc, nghĩa là nó giúp giảm mức đường huyết và điều chỉnh việc sử dụng insulin của cơ thể. Theo nhiều cách, chiết xuất mướp đắng hoạt động giống như insulin mà cơ thể sản xuất một cách tự nhiên.

Tạp chí Dân tộc học báo cáo rằng “Hơn 100 nghiên cứu sử dụng kỹ thuật hiện đại đã xác thực việc sử dụng mướp đắng trong bệnh tiểu đường và các biến chứng của nó”. Các triệu chứng và biến chứng tiểu đường mà chiết xuất mướp đắng có thể giúp kiểm soát bao gồm:

• Kháng insulin và đường huyết cao.
• Bệnh thận.
• Rối loạn về mắt, chẳng hạn như đục thủy tinh thể hoặc tăng nhãn áp.
• Rối loạn nội tiết tố và thay đổi kinh nguyệt ở phụ nữ.
• Biến chứng tim và tổn thương mạch máu.

Mặc dù nhiều nghiên cứu đã phát hiện ra rằng mướp đắng có thể có lợi trong việc bình thường hóa đường huyết và kiểm soát bệnh tiểu đường, nhưng tác dụng của nó dường như phụ thuộc vào cách tiêu thụ. Một nghiên cứu năm 2013 được công bố trên Tạp chí Nghiên cứu Thực phẩm Nông nghiệp cho thấy mướp đắng tiêu thụ ở cả dạng sống hoặc nước ép giúp giảm đường huyết ở động vật khỏe mạnh và động vật mắc bệnh tiểu đường, mặc dù các nghiên cứu khác đã phát hiện ra rằng phản ứng khác nhau tùy thuộc vào từng cá nhân.

Nghiên cứu này đã phân tích tác dụng hạ đường huyết của chiết xuất mướp đắng và hạt trên chuột có đường huyết bình thường hoặc tăng cao. Dữ liệu cho thấy chiết xuất mướp đắng (1g/kg) làm giảm đáng kể mức đường huyết của cả chuột bình thường và chuột mắc bệnh tiểu đường.

Nó làm được điều này chủ yếu bằng cách điều chỉnh đường truyền tín hiệu insulin trong cơ và tế bào mỡ, giúp tế bào hấp thụ nhiều glucose từ máu hơn khi cần thiết. Mướp đắng đã được chứng minh là có tác dụng nhắm vào các vị trí thụ thể insulin và kích thích các con đường xuôi dòng, khiến các nhà nghiên cứu kết luận rằng nó có thể đóng vai trò như một “chất điều hòa chuyển hóa glucose” có lợi.

Một nghiên cứu khác đã xác định được hỗn hợp các thành phần hoạt tính trong mướp đắng có tác dụng chống lại bệnh tiểu đường. Chúng bao gồm saponin steroid (được gọi là charantin), peptide giống insulin và alkaloid, tập trung nhiều nhất trong quả mướp đắng.

Chống nhiễm trùng do vi khuẩn, virus

Nghiên cứu đã chứng minh rằng mướp đắng có chứa một số dạng chất kháng khuẩn cũng như kháng virus. Những tác nhân này có khả năng làm giảm khả năng nhạy cảm với các bệnh nhiễm trùng như Helicobacter pylori (một loại vi khuẩn rất phổ biến có liên quan đến sự hình thành vết loét dạ dày), cùng với các loại virus bao gồm cả HIV.

Một báo cáo được in trên Tạp chí Quốc tế về Vi sinh học cho biết bột mướp đắng đã được sử dụng ở Ayurveda trong nhiều thế kỷ để bôi lên tổn thương của bệnh phong và các vết loét khó chữa, cũng như chữa lành vết thương. Trong những năm gần đây, chiết xuất mướp đắng đã được sử dụng thành công trong việc điều trị loét dạ dày.

Ngoài ra, các nghiên cứu đã xác định được chất chống giun trong mướp đắng, một nhóm hợp chất chống ký sinh trùng giúp trục xuất giun ký sinh và các ký sinh trùng nội tạng khác ra khỏi cơ thể. Thuốc chống giun hoạt động bằng cách tiêu diệt ký sinh trùng bên trong mà không gây thiệt hại đáng kể cho vật chủ.

Có thể cải thiện sức khỏe tiêu hóa và gan

Có bằng chứng cho thấy chiết xuất mướp đắng có thể giúp:

• Giảm rối loạn dạ dày và đường ruột.
• Giảm sỏi mật.
• Ngăn ngừa bệnh gan và cải thiện chức năng gan.
• Điều trị giun ký sinh xâm nhập vào đường tiêu hóa.
• Giảm các triệu chứng của bệnh viêm ruột.
• Cải thiện sức khỏe tiêu hóa tổng thể.

Nghiên cứu được thực hiện tại Đại học Annamalai ở Ấn Độ cho thấy chiết xuất từ ​​mướp đắng làm tăng nồng độ glutathione peroxidase (GPx), superoxide effutase (SOD) và catalase, giúp cải thiện quá trình giải độc và ngăn ngừa tổn thương gan.

Mướp đắng còn có tác dụng nhuận tràng tự nhiên nên giúp giảm táo bón. Công dụng truyền thống của mướp đắng là làm giảm đau dạ dày và loét. Gần đây, người ta thậm chí còn phát hiện ra rằng nó có thể giúp chống lại vi khuẩn Helicobacter pylori góp phần hình thành vết loét.

Giúp tăng cường bảo vệ, ngăn ngừa ung thư

Một số nghiên cứu đã chứng minh hiệu quả của mướp đắng trong việc ngăn ngừa hoặc kiểm soát nhiều loại bệnh ung thư, bao gồm:

• Bệnh bạch cầu lympho.
• Ung thư hạch.
• Ung thư biểu mô màng đệm.
• Ung thư vú.
• Ung thư da.
• Ung thư tuyến tiền liệt.
• Ung thư lưỡi và thanh quản.
• Ung thư bàng quang.
• Bệnh Hodgkin.

Khoa Lý sinh, Sinh học phân tử và Tin sinh học tại Đại học Calcutta tuyên bố rằng mướp đắng có đặc tính “chống ung thư, chống đột biến, chống khối u”.

Mặc dù vẫn cần nhiều nghiên cứu hơn nhưng cho đến nay, một nhóm nhỏ nghiên cứu đã phát hiện ra rằng bệnh nhân ung thư sử dụng mướp đắng cùng với các phương pháp điều trị khác đã cho thấy kết quả đầy hứa hẹn. Chiết xuất mướp đắng đã được chứng minh là làm tăng thải kim loại, thúc đẩy quá trình giải độc, ngăn ngừa peroxid hóa lipid và ức chế tổn thương gốc tự do (góp phần gây đột biến tế bào và phát triển khối u).

Trường Khoa học Y sinh tại Đại học Hồng Kông đã xác định được hơn 20 thành phần hoạt tính trong mướp đắng có đặc tính chống khối u. Khi kết luận nghiên cứu coi mướp đắng như một “hợp chất chống tiểu đường, chống HIV và chống khối u”, các nhà nghiên cứu cho biết mướp đắng là “một loại thực phẩm dồi dào cho sức khỏe và xứng đáng được nghiên cứu chuyên sâu để ứng dụng lâm sàng trong tương lai”.

Có thể giúp giảm các triệu chứng và rối loạn hô hấp

Thông qua việc tăng cường giải độc, cải thiện lưu lượng máu, giảm viêm và giảm tổn thương gốc tự do, mướp đắng có khả năng ngăn ngừa các bệnh thông thường như ho, cảm lạnh hoặc cúm.

Một hệ thống miễn dịch mạnh mẽ và hệ thống tiêu hóa hoạt động tốt là điều cần thiết để chống lại các bệnh nhiễm trùng và bệnh tật tiềm ẩn, cũng như giảm dị ứng theo mùa và hen suyễn. Trong Y học cổ truyền, nước ép từ quả mướp đắng đã được sử dụng để điều trị ho khan, viêm phế quản và viêm họng từ hàng trăm năm nay.

Các nghiên cứu ngày nay cho thấy nước ép mướp đắng có thể có lợi trong việc ngăn ngừa các bệnh về đường hô hấp, ho, đờm và dị ứng thực phẩm.

Giúp điều trị viêm da và vết thương

Một số nghiên cứu đã xác định các hợp chất chống viêm trong mướp đắng giúp điều trị các tình trạng da, chẳng hạn như bệnh chàm và bệnh vẩy nến. Do đặc tính kháng khuẩn, mướp đắng được sử dụng tại chỗ trên da để điều trị nhiễm trùng da sâu (áp xe) và vết thương mà không cần dùng đến kháng sinh.

Có thể giúp ngăn ngừa béo phì và bệnh tim mạch

Chiết xuất từ ​​quả mướp đắng đã cho thấy hoạt động chống oxy hóa mạnh mẽ trong cả nghiên cứu trên người và động vật. Ngoài việc cân bằng hormone liên quan đến bệnh tiểu đường, mướp đắng còn có khả năng hoạt động như một tác nhân trị liệu để ngăn ngừa béo phì và các triệu chứng khác liên quan đến hội chứng chuyển hóa và bệnh tim mạch.

Các nghiên cứu lâm sàng và động vật thực nghiệm cho thấy mướp đắng có lợi trong việc ngăn ngừa tăng cân bằng cách làm trung gian và tạo ra quá trình chuyển hóa lipid và chất béo, biểu hiện gen kiểm soát sự thèm ăn và trọng lượng cơ thể cũng như giảm viêm.

Một báo cáo năm 2015 được công bố trên Tạp chí Lipids cho thấy mướp đắng có tác dụng tăng cường trao đổi chất. Các cytokine tiền viêm và stress oxy hóa đã được chứng minh là nguyên nhân gây ra các rối loạn chuyển hóa, chẳng hạn như kháng insulin và kích hoạt phản ứng miễn dịch ở gan, mô mỡ và cơ. Một số báo cáo điều tra cho thấy mướp đắng có thể làm giảm trọng lượng cơ thể trong chế độ ăn nhiều chất béo gây béo phì ở động vật thí nghiệm. Việc bổ sung mướp đắng ngăn ngừa đáng kể sự tăng trọng lượng cơ thể và khối lượng mỡ nội tạng ở chuột được cho ăn nhiều… giảm cân có thể là kết quả của quá trình oxy hóa axit béo tăng lên.

Cách sử dụng mướp đắng

Quả mướp đắng có thể ăn tươi, nấu chín hoặc tiêu thụ ở dạng chiết xuất, viên nang.

Hãy tìm những quả mướp đắng chưa trưởng thành, có màu xanh, chắc và không bị dập hoặc nứt. Bảo quản ở nhiệt độ mát mẻ, lý tưởng nhất là trong tủ lạnh, từ 1-2 tuần hoặc cho đến khi nó bắt đầu xuất hiện các đốm.

Các món ăn truyền thống từ mướp đắng bao gồm: Nộm, xào, nấu canh…

Có thể uống 100 ml nước ép mướp đắng tươi mỗi ngày một lần. Nếu chúng ta muốn giảm vị đắng, hãy dùng một lượng nhỏ pha loãng với nước ép trái cây tươi hoặc nước ép rau củ, hoặc thêm một lượng nhỏ mật ong nguyên chất.

Liều lượng chiết xuất mướp đắng phụ thuộc vào tình trạng bệnh đang được điều trị. Hầu hết các nghiên cứu cho thấy rằng dùng khoảng 1.000–2.000mg mỗi ngày có tác dụng mạnh nhất.

Các sản phẩm từ chiết xuất mướp đắng thường được uống với liều lượng theo hướng dẫn của nhà sản xuất, dùng sau bữa ăn, trong tối đa 3 tháng. Lượng này đã được chứng minh là giúp cải thiện tình trạng quản lý đường huyết và bệnh tiểu đường.

Trong y học cổ truyền, mướp đắng (khổ qua) cũng được dùng để kê đơn chữa nhiều loại bệnh.

Rủi ro và tác dụng phụ của mướp đắng

Dựa trên nghiên cứu hiện có, mướp đắng được sử dụng kết hợp với các biện pháp phòng ngừa khác (chế độ ăn uống lành mạnh và tập thể dục để kiểm soát tình trạng viêm), cùng với các phương pháp điều trị thông thường khi cần thiết.

Dưới đây là một số tác dụng phụ có thể xảy ra và các biện pháp phòng ngừa cần cân nhắc trước khi sử dụng các sản phẩm mướp đắng:

Mặc dù mướp đắng đã được chứng minh có tác dụng hạ đường huyết nhưng dữ liệu khoa học hiện có không đủ để khuyến nghị sử dụng nó để điều trị bệnh tiểu đường nếu không có sự giám sát và theo dõi cẩn thận. Vì vậy, nếu chúng ta bị tiền tiểu đường hoặc tiểu đường, tốt nhất chúng ta nên nói chuyện với bác sĩ về việc sử dụng chiết xuất mướp đắng, bổ sung phù hợp vào kế hoạch điều trị hiện tại.
Vì mướp đắng làm giảm đường huyết nên nó có thể tương tác với các loại thuốc điều trị bệnh tiểu đường. Nếu người bệnh dùng thuốc trị tiểu đường, hãy nhớ rằng nó có thể làm giảm đường huyết nếu sử dụng quá nhiều.
Phụ nữ mang thai, những người đang cố gắng mang thai và phụ nữ đang cho con bú không nên ăn mướp đắng, vì nghiên cứu cho thấy nó có một số đặc tính gây sẩy thai, có thể gây chảy máu niêm mạc tử cung và có khả năng chống lại khả năng sinh sản nhất định.
Nếu chúng ta vừa mới trải qua phẫu thuật, nhịn ăn hoặc mất nhiều máu vì một lý do khác thì nên tránh ăn mướp đắng vì nó có thể gây hạ đường huyết và gây ra các tác dụng phụ như chóng mặt hoặc ngất xỉu.

TS. Lương y Phùng Tuấn Giang
Chủ nhiệm Nhà thuốc Thọ Xuân Đường