CỦ CHÓC RI – VỊ THUỐC BÁN HẠ NAM CHỮA HO ĐỜM
Cây chóc ri hay nhiều nơi còn gọi là chóc chuột, hay bán hạ nam là loài cây thuộc họ ráy, mọc nhiều ở các vùng đồng bằng phía Bắc và Bắc Trung Bộ nước ta. Củ của loài cây này được lấy về chế làm bán hạ nam, có công dụng tương tự như bán hạ bắc. Cùng Thọ Xuân Đường tìm hiểu loại cây này nhé.
1. Mô tả
- Tên gọi: Chóc ri, bán hạ nam
- Danh pháp khoa học: Typhonium blumei Nicol. et Sivad. Họ: Ráy (Araceae).
- Đặc điểm: Cây thảo nhỏ, cao 10 – 15 cm. Thân rễ gần hình cầu. Lá mọc từ thân rễ, hình tim hay hình mũi mác, có 3 thùy; thùy giữa lớn hình trái xoan, các thùy bên nhỏ hình trái xoan - tam giác, mép nguyên, hai mặt nhẵn; cuống lá có bẹ to, dài gấp 4 – 5 lần lá. Cụm hoa mọc trong một mo có phần ống hình trứng thuôn, dài 2 – 3 cm, phần phiến hình trái xoan – mũi mác xòe rộng rồi thuôn dài thành mũi nhọn, màu đỏ thẫm; trục mang hoa đơn tính trần, phần hoa cái ngắn ở gốc, tiếp đến phần hoa không sinh sản dài hơn, mang rất nhiều hoa, ở phần này thường một túm lông dài màu trắng, trên nữa là phần trục không hoa dài; phần mang hoa đực dài chỉ bằng 1/2 phần không mang hoa; phần cuối trục thuôn nhọn, màu đỏ thẫm, hoa đực có 2 - 3 nhị, bao phấn không cuống; hoa cái có bầu hình trứng 1 ô. Quả mọng, hình trứng ngược. Mùa hoa quả: tháng 4 - 7.
2. Bộ phận dùng:
Củ.
3. Thành phần hoá học
Chóc ri chứa alcaloid, sterol.
4. Tác dụng dược lý
• Tác dụng kháng virus và chống tăng sinh tế bào ung thư của lectin củ chóc rỉ
Lectin củ (thân rễ) chóc rỉ được phân lập bằng cách chiết, rồi kết tủa bằng amoni sulfat, sắc ký trao đổi ion trên sepharose DEAE sepharose CM và lọc gel trên sephacryl S - 200. Khối lượng phân tử biểu kiến của lectin này là 48kDa, Lectin có tác dụng ngưng kết hồng cầu đối với hồng cầu của thỏ. Lectin này có tác dụng chống tăng sinh trên một số dòng tế bào ung thư của người. Nồng độ ức chế 50 % (IC30) sự phát triển của một số dòng tế bào ung thư của người (kg / ml) là: tế bào ung thư phổi ( Lu - 04 ) 11,4 = 0,3 ; dòng tế bào Pro - 01 là 56,7 + 8; dòng tế bào Be - 04 là 41,5 ± 4,8 (Luo et al . 2007).
Tác dụng kháng virus herpes simplex - II (HSV - II) thí nghiệm trên tế bào thận khi cho thấy , nồng độ gây độc 50 % ( TC80 ) là 5,176 mg / ml; nồng độ có hiệu quả ức sự phát triển 50 (EC) là 3,054 µg/ ml (Luo et al., 2007).
Phân tích tính tương đồng cho thấy , lectin này - có tính tương đồng cao với nhiều lectin liên kết mannose khác (manose - binding lectin). Phần tích trúc bậc hai và không gian ba chiều chỉ rằng lectin phân lập từ lá củ chóc rỉ là một heterotetramer và tương tự với leotin thuộc phân lectin liên kết mannose trong họ ráy (Araceae Luo al., 2007).
• Tác dụng chống ung thư
Ngay từ năm 1992, ở Malaysia đã nghiên cứu thấy củ chóc ri là vị thuốc có nhiều hứa hẹn trong cuộc chiến chống bệnh ung thư (Neoh, 1992).
• Tác dụng gây sung huyết và ngứa
Toàn cây tươi khi tiếp xúc với da và niêm mạc đều có thể gây sung huyết và ngứa.
5. Tính vị, công năng Củ chóc ri tươi hoặc phơi khô mà không chế biến không được dùng để uống.
Củ chóc đã chế biến còn gọi là bán hạ nam có vị cay tê tính ấm, vào 2 kinh tỳ và phế ; có công năng tiêu đờm, ráo thấp, khí, trừ nôn.
Sách " Mân Nam dân gian thảo dược " (Mân ở đây là tỉnh Phúc Kiến, Mân Nam là khu vực phía Nam tỉnh Phúc Kiến - Trung Quốc ) ghi: củ chóc ri chế biến có vị đắng, cay, tính ấm, có độc; có công năng tán ứ chỉ huyết, tiêu thũng, giải độc TDTH, 1997, III 407 - 408 ].
Cách chế biến củ chóc rị thành bán hạ nam:
Củ (thân rễ ) chóc rị thu hái từ tháng 7 đến tháng 12. Rửa sạch đất cát, cắt bỏ rễ con, thái thành miếng mỏng 2 - 3 mm, phơi khô. Ngâm các miếng củ chóc rị vào nước sôi 3 lần, mỗi lần ngâm một ngày đêm, lại thay nước sôi khác để loại bỏ nhựa. Sau đó, phơi sấy khô rồi chế với gừng sống như sau:
Cứ 1 kg củ chốc ri, dùng 150g gừng sống. Gia nát gừng, chế với nước, rồi ngâm các miếng củ chóc vì đã phơi khô vào. Đảo lên cho nước gừng in đều, rồi ngâm trong một buổi khoảng 4 - 5 giờ. Sau đó, đổ thêm nước ngập và nấu sôi trong 2 giờ. Lấy ra phơi khô, sao vàng là được bán hạ nam . Bán hạ nam khi nhầm thấy vị hơi tê tê và không ngứa là được. Nếu còn ngứa lại phải chế với nước gừng như trên một lần nữa.
Cũng có thể chế biến như chế biến củ chóc (Typhonium trilobatum Schott). Sau khi đã thái mỏng thành miếng, trong 3 ngày đầu 1 ngày ngâm với nước sôi, 1 ngày ngâm với nước quả bồ kết, 1 ngày ngâm với phèn chua. Sau đó phơi khô chế với gừng sống như trên.
Cũng có thể chế bằng cách ngâm với nước vo gạo 1 ngày. Vớt ra, rửa sạch, ngâm với nước phèn chua 8 % (thường 100 kg củ chóc ri, cần 20 kg phèn chua) trong ngày. Sau đó phơi khô và chế với gừng sống như trên.
6. Công dụngBán hạ nam củ chóc ri đã chế biến được 8 chữa ho đờm, hen suyễn, nôn mửa. Ngày 80 - 12g tán thành bột, uống với nước gừng.
Ở Ấn Độ, nhân dân dùng chóc rị để trị ta chảy. Người Trung Quốc cũng dùng chóc ri để long 9m, dùng trong bệnh phổi đặc biệt là họ. Dùng Pal, lấy lá hơ nóng rồi đắp lên chỗ bị thâm tím [Perry et al., 1980: 39].
Ở Indonesia, nhân dân dùng chóc ri để chữa ghẻ, mụn cóc. Lấy củ tươi, giã nát, đắp Medicinal herb index, 1995 : 283].
Củ chóc ri có nhiều tinh bột có thể chế để làm bánh ăn như sau: lấy củ tươi, giã nát thành bột, rồi ngâm với nước nóng nhiều lần cho hết ngứa và loại bỏ các chất tan trong nước. Sau đó phơi khô, tán thành bột và làm bánh.
7. Bài thuốc có chóc ri chế (bán hạ nam) - Chữa trúng gió, răng cắn chặt, không nói được, đờm dãi chảy nhiều
Dùng bán hạ nam tán thành bột mịn rồi thổi vào lỗ mũi làm cho hắt hơi sẽ tỉnh lại và xát vào lợi răng, bệnh nhân sẽ há miệng, nói được [Lê Trần Đức, 1997: 328 - 330].
- Chữa đờm tắc khó thở, ho hen tức ngực hoặc đau bụng, nôn mửa, đi ngoài
Dùng bán hạ nam, trần bì mỗi vị 8g, gừng sống 6g, sắc uống trong ngày
- Chữa đàm thấp, khí trệ, ho đờm, ăn uông không tiêu, nôn đầy, ỉa chảy
Dùng bài nhị trấn thang gia vị gồm bán hạ nam, trần bì, phục linh, mỗi vị 12g, cam thảo 8g, sinh khương (gừng sống) 6g, sắc uống trong ngày).
Củ chóc ri có độc, có thể gây ngứa, sưng nề. Vì vậy, quý độc giả không nên tự ý bào chế, sử dụng.
.gif)
