Tìm hiểu về những lợi ích khác của hoàng kỳ, cách bổ sung hoàng kỳ vào thói quen chăm sóc sức khỏe của chúng ta và tại sao hoàng kỳ lại là một trong những loại thảo mộc hàng đầu.

Hoàng kỳ là gì?

Hoàng kỳ (Astragalus membranaceus Bunge.) là một loài thực vật thuộc họ Đậu (Fabaceae), được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền phương Đông với vai trò tăng cường miễn dịch, chống mệt mỏi và hỗ trợ cơ thể thích nghi với căng thẳng.

Đây là cây thân thảo lâu năm, cao từ 40 – 90cm, phân bố chủ yếu ở vùng Bắc và Đông Trung Quốc, ngoài ra còn được ghi nhận ở Mông Cổ và bán đảo Triều Tiên. Trong dược liệu học, rễ là bộ phận được sử dụng, thường được thu hái sau 3 năm trồng tùy vào từng vùng địa lý, khi hàm lượng hoạt chất đạt mức cao nhất.

Trong hơn 2.000 loài thuộc chi Astragalus, chỉ có hai loài chính Astragalus membranaceus và Astragalus mongholicus được công nhận có giá trị dược liệu.

Thành phần hoạt tính chính

Rễ hoàng kỳ chứa ba nhóm hợp chất sinh học quan trọng:

• Saponin (Astragalosides): nhóm triterpenoid glycoside có tác dụng điều hòa miễn dịch, bảo vệ tế bào thần kinh, giảm cholesterol và được nghiên cứu về khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư thông qua điều hòa quá trình apoptosis (tự chết tế bào theo chương trình).
• Flavonoid: là các polyphenol tự nhiên có tác dụng chống oxy hóa mạnh, giúp trung hòa gốc tự do, bảo vệ thành mạch, giảm viêm và góp phần phòng ngừa các bệnh tim mạch, thoái hóa và ung thư. Ngoài ra, flavonoid trong Hoàng kỳ còn ảnh hưởng tích cực đến tín hiệu nội bào, điều hòa phản ứng viêm và đáp ứng miễn dịch.
• Polysaccharide (Astragalus polysaccharide – APS): là thành phần nổi bật nhất, có tác dụng tăng cường miễn dịch dịch thể và tế bào, kháng khuẩn, kháng virus, chống viêm và bảo vệ gan. Nhiều nghiên cứu hiện đại cho thấy APS có khả năng kích thích đại thực bào, tăng tiết interferon và nâng cao sức đề kháng của cơ thể.

Giá trị y học

Trong y học cổ truyền, hoàng kỳ được xếp vào nhóm “bổ khí cố biểu”, chủ trị suy nhược, mệt mỏi, ra mồ hôi tự phát, vết thương lâu lành và phù do khí hư.

Theo y học hiện đại, các nghiên cứu dược lý chứng minh Hoàng kỳ có khả năng:

• Tăng hoạt tính miễn dịch, kích thích tủy xương tạo bạch cầu.
• Bảo vệ cơ tim và gan, chống tổn thương do oxy hóa.
• Điều hòa đường huyết và cải thiện chuyển hóa lipid.
• Tăng sức bền cơ thể và giảm tác hại của stress thông qua cơ chế điều hòa trục HPA (hypothalamic – pituitary – adrenal).

Nhờ những đặc tính sinh học đa dạng và độ an toàn cao, hoàng kỳ hiện nay không chỉ được dùng trong y học cổ truyền mà còn là nguyên liệu trong các chế phẩm tăng cường miễn dịch, bảo vệ gan, chống lão hóa và hỗ trợ điều trị ung thư trong y học hiện đại.

Những lợi ích đã được chứng minh của hoàng kỳ

Hoạt động như một chất chống viêm

Các phản ứng viêm mạn tính là yếu tố trung tâm trong nhiều bệnh lý từ viêm khớp, tổn thương mô cho đến bệnh tim mạch và bệnh thận do tiểu đường. Nhiều nghiên cứu hiện đại cho thấy saponin và polysaccharide trong hoàng kỳ có khả năng điều hòa phản ứng viêm thông qua nhiều cơ chế sinh học, giúp hạn chế tổn thương mô và hỗ trợ phục hồi tế bào.

Cụ thể, các astragaloside có tác dụng ức chế hoạt hóa các yếu tố gây viêm như NF-κB, TNF-α, IL-6, đồng thời giảm sản xuất các gốc oxy tự do (ROS) gây tổn thương tế bào. Bên cạnh đó, polysaccharide của hoàng kỳ (APS) được chứng minh có khả năng ức chế quá trình xơ hóa và giảm viêm thận trong bệnh lý thận do đái tháo đường, đồng thời thúc đẩy tái tạo mô và làm lành vết thương thông qua việc tăng sinh tế bào biểu mô và nguyên bào sợi.

Hỗ trợ hệ thống miễn dịch

Về mặt dược lý, tác dụng tăng cường miễn dịch được xem là đặc tính nổi bật và được nghiên cứu nhiều nhất của hoàng kỳ. Từ hàng ngàn năm trước, y học cổ truyền đã sử dụng hoàng kỳ như một vị thuốc “bổ khí cố biểu” giúp nâng cao sức đề kháng và tăng khả năng chống lại bệnh tật.

Một công trình thực hiện tại Bắc Kinh cho thấy cao chiết Hoàng kỳ có khả năng điều hòa hoạt động của tế bào T hỗ trợ (T-helper 1 và T-helper 2), qua đó cân bằng phản ứng miễn dịch tế bào và miễn dịch dịch thể, yếu tố then chốt trong việc duy trì trạng thái miễn dịch ổn định của cơ thể.

Trên mô hình động vật, hoàng kỳ được chứng minh làm tăng đáp ứng miễn dịch tự nhiên, thúc đẩy hoạt tính của đại thực bào và tế bào NK, đồng thời kích thích sản xuất kháng thể. Trong một thử nghiệm ngẫu nhiên có đối chứng trên các vận động viên đội đua thuyền Ba Lan, việc bổ sung chiết xuất rễ hoàng kỳ giúp phục hồi cân bằng miễn dịch và giảm stress oxy hóa sau giai đoạn luyện tập cường độ cao.

Giúp làm chậm hoặc ngăn ngừa sự phát triển của khối u

Các bằng chứng dược lý hiện đại cho thấy hoàng kỳ có tiềm năng đáng kể trong hỗ trợ điều trị ung thư, nhờ vào tác dụng phối hợp của ba nhóm hoạt chất chính: saponin, flavonoid và polysaccharide.

Nhiều nghiên cứu sàng lọc gần đây ghi nhận các hợp chất này có khả năng ức chế sự phát triển và di căn của tế bào ung thư, đồng thời thúc đẩy quá trình apoptosis và tăng hoạt tính miễn dịch chống khối u.

Đặc biệt, một nghiên cứu đăng tải trên Journal of Pharmacy and Pharmacology đã cho thấy chiết xuất hoàng kỳ có thể đảo ngược hiện tượng kháng đa thuốc trong ung thư gan, giúp tăng nhạy cảm của tế bào ung thư đối với thuốc hóa trị. Điều này mở ra triển vọng sử dụng hoàng kỳ như một liệu pháp bổ trợ an toàn, hỗ trợ hóa trị liệu thông thường nhằm nâng cao hiệu quả điều trị và giảm độc tính toàn thân.

Các thử nghiệm trên động vật và mô hình tế bào cũng cho thấy các thành phần hoạt tính trong rễ hoàng kỳ có thể làm chậm hoặc ngăn ngừa sự tăng sinh khối u, đồng thời bảo vệ các tế bào lành khỏi tổn thương do thuốc hóa trị hoặc stress oxy hóa.

Bảo vệ hệ tim mạch

Các nghiên cứu hiện đại đã chứng minh hoàng kỳ có tác dụng bảo vệ tim mạch đa hướng, chủ yếu nhờ các flavonoid, saponin và polysaccharide.

Các flavonoid của hoàng kỳ là những chất chống oxy hóa mạnh, giúp bảo vệ nội mạc mạch máu khỏi tổn thương do gốc tự do, từ đó ngăn ngừa sự tích tụ mảng xơ vữa và tình trạng hẹp lòng mạch – hai yếu tố quan trọng trong cơ chế hình thành bệnh mạch vành.

Một nghiên cứu lâm sàng công bố năm 2014 trên Journal of Chinese Integrative Medicine cho thấy tiêm dịch chiết hoàng kỳ kết hợp với điều trị chuẩn trong viêm cơ tim do virus giúp cải thiện chức năng tim, giảm tổn thương tế bào cơ tim và nâng cao hiệu quả phục hồi so với nhóm chỉ dùng điều trị thông thường.

Bên cạnh đó, các nghiên cứu thực nghiệm trên động vật ghi nhận hoàng kỳ có khả năng hạ huyết áp và giảm nồng độ triglyceride máu, đây là những yếu tố nguy cơ hàng đầu của xơ vữa động mạch, nhồi máu cơ tim và đột quỵ.

Đáng chú ý, trong bối cảnh thiếu máu cơ tim cấp, rối loạn cân bằng ion calci trong tế bào cơ tim có thể dẫn đến tổn thương thứ phát nghiêm trọng. Các hoạt chất của hoàng kỳ, đặc biệt là astragaloside IV, được chứng minh có khả năng ổn định cân bằng calci nội bào, từ đó bảo vệ tế bào cơ tim, giảm hoại tử và hạn chế tổn thương sau thiếu máu.

Giúp ngăn ngừa bệnh tiểu đường

Hoàng kỳ đã được nghiên cứu rộng rãi như một loại thuốc chống tiểu đường. Một số nghiên cứu trên động vật cho thấy khả năng làm giảm tình trạng kháng insulin và giúp kiểm soát bệnh tiểu đường một cách tự nhiên của nó.

Các saponin, flavonoid và polysaccharides của hoàng kỳ đều có hiệu quả trong việc điều trị và kiểm soát bệnh tiểu đường tuýp 1 và tuýp 2. Chúng có khả năng tăng độ nhạy insulin, bảo vệ tế bào beta tuyến tụy và cũng có tác dụng chống viêm ở những vùng liên quan đến các triệu chứng của bệnh tiểu đường.

Bệnh thận ở người tiểu đường cũng là một vấn đề phổ biến, và hoàng kỳ đã được sử dụng để điều trị bệnh thận trong nhiều năm. Các nghiên cứu gần đây trên người và động vật cho thấy hoàng kỳ có thể làm chậm tiến triển của các vấn đề về thận ở bệnh nhân tiểu đường và bảo vệ hệ thống thận.

Chống oxy hóa và chống lão hóa

Quá trình oxy hóa do tổn thương gốc tự do là thành phần chính gây ra bệnh tật và lão hóa, và nhiều nguyên tố có trong hoàng kỳ có tác dụng chống lại tổn thương gốc tự do và ngăn ngừa stress oxy hóa.

Polysaccharides của hoàng kỳ có tác dụng tích cực đến hệ thống miễn dịch và cải thiện chức năng não, cả hai đều có thể kéo dài tuổi thọ.

Hỗ trợ chữa lành vết thương và giúp giảm thiểu sẹo

Nhờ đặc tính kháng viêm, hoàng kỳ có lịch sử lâu đời trong việc điều trị vết thương. Hoàng kỳ đã được sử dụng trong y học cổ truyền để phục hồi và tái tạo các cơ quan và mô bị tổn thương (tác dụng sinh cơ).

Trong một nghiên cứu năm 2012 của Viện Dược lý Đại học Chiết Giang, các vết thương được điều trị bằng astragaloside IV (thành phần hoạt chất trong rễ hoàng kỳ khô) cho thấy tỷ lệ phục hồi tăng gấp 2 - 3 lần trong vòng 48 – 96 giờ. Nghiên cứu kết luận rằng hoàng kỳ là một sản phẩm tự nhiên đầy hứa hẹn trong việc chống sẹo và chữa lành vết thương.

Giúp làm giảm các triệu chứng của hóa trị

Hoàng kỳ đã được chứng minh là có thể giúp những bệnh nhân đang điều trị bằng hóa trị phục hồi nhanh hơn và kéo dài tuổi thọ.

Trong trường hợp các triệu chứng hóa trị nghiêm trọng như buồn nôn, nôn mửa, tiêu chảy và suy tủy xương, hoàng kỳ đã được tiêm tĩnh mạch và kết hợp với các hỗn hợp thảo dược khác. Nghiên cứu ban đầu cho thấy nó có khả năng làm giảm các triệu chứng này và tăng hiệu quả của các liệu pháp hóa trị.

Có thể điều trị cảm lạnh và cúm

Hoàng kỳ từ lâu đã được sử dụng trong y học cổ truyền như một vị thuốc tăng cường “chính khí” và phòng ngừa cảm mạo phong hàn, tức là giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh từ môi trường.

Nhiều nghiên cứu dược lý hiện đại cho thấy hoàng kỳ có đặc tính kháng virus, kháng khuẩn và điều hòa miễn dịch, giúp cơ thể tăng khả năng chống lại các tác nhân gây viêm đường hô hấp trên như virus cúm, rhinovirus hay coronavirus thông thường. Nhờ đó, vị thuốc này không chỉ hỗ trợ giảm nhẹ triệu chứng cảm lạnh, ho, mệt mỏi mà còn rút ngắn thời gian hồi phục.

Trong thực hành lâm sàng, hoàng kỳ thường được phối hợp với các vị thuốc bổ khí và điều hòa miễn dịch khác như nhân sâm, đương quy và cam thảo để tăng hiệu quả phòng bệnh, đặc biệt ở người có thể trạng suy nhược, dễ mắc cảm cúm khi thay đổi thời tiết.

Khác với thuốc kháng virus dùng trong giai đoạn cấp tính, hoàng kỳ phát huy tác dụng tốt hơn khi được sử dụng thường xuyên ở người khỏe mạnh, giúp nâng cao sức đề kháng và giảm tần suất mắc các bệnh hô hấp tái phát, nhất là trong những tháng mùa đông lạnh hoặc khi thời tiết chuyển mùa.

Với cơ chế tăng miễn dịch phòng vệ tự nhiên, bảo vệ niêm mạc hô hấp và ổn định năng lượng sinh học của cơ thể, hoàng kỳ được xem là một trong những dược liệu có giá trị cao trong phòng ngừa cảm lạnh và cúm theo hướng an toàn, bền vững.

Cung cấp liệu pháp bổ sung cho bệnh hen suyễn mãn tính

Hoàng kỳ đã được sử dụng để điều trị hen suyễn mãn tính và được xác định là một liệu pháp bổ sung và phương thuốc tự nhiên hiệu quả cho bệnh hen suyễn. Sau khi được điều trị, tình trạng tăng nhạy cảm ở đường thở giảm đáng kể, đồng thời giảm tiết chất nhầy và tình trạng viêm trong các nghiên cứu.

Bằng cách ngăn ngừa hoặc giảm các cơn hen suyễn, mọi người có thể thoát khỏi các vấn đề hen suyễn mãn tính.

Các tác dụng khác

Các tác dụng khác của hoàng kỳ cũng đã được ghi nhận trong nhiều nghiên cứu thực nghiệm và lâm sàng, cho thấy phạm vi ảnh hưởng sinh học rộng rãi của dược liệu này vượt ra ngoài tác dụng tăng cường miễn dịch và chống viêm truyền thống.

• Một số bằng chứng cho thấy các hoạt chất trong hoàng kỳ có khả năng ức chế quá trình thoái hóa collagen, giúp duy trì độ đàn hồi và tái tạo mô liên kết, góp phần làm chậm tiến trình lão hóa da và mô.
• Hoàng kỳ được chứng minh có thể hỗ trợ phục hồi mô phổi tổn thương trong loạn sản phế quản – phổi ở trẻ sơ sinh, nhờ tác dụng chống viêm và điều hòa tăng sinh tế bào biểu mô phế quản.
• Các chiết xuất của hoàng kỳ thể hiện khả năng ức chế virus herpes simplex typ 1 (HSV-1) và ngăn cản sự nhân lên của virus Coxsackie B-3, tác nhân gây viêm cơ tim và một số bệnh đường tiêu hóa. Ngoài ra, hoàng kỳ cũng được báo cáo có tác dụng ức chế sự sao chép của virus viêm gan B trong tế bào gan, hỗ trợ cải thiện chức năng gan và giảm phản ứng viêm mô gan.
• Một số nghiên cứu thực nghiệm còn cho thấy Hoàng kỳ bảo vệ tế bào T hỗ trợ (CD4⁺) khỏi sự tấn công của virus HIV, giúp kéo dài thời gian tồn tại và hoạt động của tế bào miễn dịch, từ đó góp phần ổn định miễn dịch ở bệnh nhân HIV/AIDS.
• Bên cạnh đó, với tác dụng điều hòa tuần hoàn và chuyển hóa, Hoàng kỳ còn được sử dụng như một dược liệu lợi tiểu nhẹ, giúp hỗ trợ thải độc qua đường tiết niệu mà không gây mất cân bằng điện giải.

Rủi ro và tác dụng phụ

Hoàng kỳ nhìn chung an toàn khi sử dụng mà không có tác dụng phụ nghiêm trọng. Tuy nhiên, có thể có tương tác với các loại thực phẩm chức năng thảo dược khác, cần sử dụng theo liều chỉ định của thầy thuốc.

Phụ nữ đang mang thai và đang cho con bú không nên sử dụng hoàng kỳ vì một số nghiên cứu trên động vật cho thấy nó có thể không an toàn cho bà mẹ đang mang thai.

Những người mắc bệnh tự miễn nên tham khảo ý kiến ​​bác sĩ trước khi bắt đầu sử dụng hoàng kỳ vì nó có khả năng kích thích hệ miễn dịch. Những người mắc các bệnh như đa xơ cứng, viêm khớp dạng thấp và các bệnh lý hệ miễn dịch khác có thể đặc biệt nhạy cảm với hoàng kỳ.

Một số chuyên gia khuyên chỉ nên sử dụng một loại thuốc thích nghi cụ thể trong vài tháng rồi chuyển sang loại khác.

Các tương tác thuốc sau đây có thể xảy ra với hoàng kỳ:

• Cyclophosphamide (Cytoxan, Neosar): Thuốc này được sử dụng để ức chế hệ miễn dịch. Sử dụng hoàng kỳ có thể làm giảm hiệu quả của thuốc này.
• Lithium: Hoàng kỳ có thể ảnh hưởng đến khả năng giảm nồng độ lithium của cơ thể do đặc tính lợi tiểu của nó. Dùng hoàng kỳ với lithium có thể dẫn đến nồng độ lithium trong cơ thể không an toàn. Hãy tham khảo ý kiến ​​bác sĩ trước khi kết hợp hoàng kỳ với lithium, vì có thể cần phải thay đổi liều lượng.
• Thuốc ức chế miễn dịch: Thuốc ức chế hệ miễn dịch thường được sử dụng để giúp ngăn ngừa đào thải ở bệnh nhân ghép tạng và giúp cơ quan hoặc mô mới tiếp nhận. Do khả năng tăng cường hệ miễn dịch của hoàng kỳ, nó làm giảm hiệu quả của các loại thuốc này. 

BS. Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)